মূল: মহাকবি কালিদাস
অনুবাদ: কৌস্তুভমণি শইকীয়া দত্ত
|| ২য় অধ্যায় ||
দিলীপ আৰু নন্দিনী
পুৱাই যশস্বী প্ৰজাধিপতিৰ জায়াই
দামুৰিক দিয়ে পিবলৈ আৰু বান্ধি থয় নিলগাই
নন্দিনী গাইক সুৱাসিত মালাৰে সজাই
গোমাতাক এৰি দিয়ে বনলৈ যাবলৈ ।
অথ প্রজানামধিপঃ প্রভাতে জায়াপ্রতিগ্রাহিতগন্ধমাল্যাম্ |
বনায় পীতপ্রতিবদ্ধবৎসাং যশোধনো ধেনুমৃষের্মুমোচ || ২-১||
শ্ৰৱণ কৰা বেদবাক্য যিদৰে অনুসৰণ কৰে স্মৃতিয়ে
নৰপতিৰ ধৰ্মপত্নীয়েও সেইদৰে
নন্দিনীৰ খুৰাই পবিত্ৰ কৰে যি পথৰ ধূলি
সেই বাট অনুসৰণ কৰে ।
তস্যাঃ খুৰন্যাসপবিত্রপাংসুমপাংসুলানাং ধুৰি কীর্তনীয়া |
মার্গং মনুষ্যেশ্বৰধর্মপত্নী শ্রুতেৰিবার্থং স্মৃতিৰন্বগচ্ছৎ || ২-২||
আশ্ৰমৰ প্ৰান্তৰ পৰা মৰমী পত্নীক ঘূৰাই পঠায়
বনত সুৰভিকন্যাৰ দায়িত্ব নিজে লয় ।
এনেদৰে ৰক্ষা কৰে যেন গাইৰ ৰূপত পৃথিৱী
চাৰিখন সাগৰ যেন দুগ্ধদায়িনী পয়োধৰা নন্দিনী।
নিবর্ত্য ৰাজা দয়িতাং দয়ালুস্তাং সৌৰভেয়ীং সুৰভির্যশোভিঃ |
পয়োধৰীভূতচতুঃসমুদ্রাং জুগোপ গোৰূপধৰামিবোর্বীম্ || ২-৩||
অকলে যায় বনৰ মাজলৈ ব্ৰতপালনৰ অৰ্থে
অংগৰক্ষক বাহিনী নিষেধ কৰে
দেহৰক্ষাৰ বাবে আনৰ সহায় নিষ্প্ৰয়োজন
আপোন শক্তিৰেই শক্তিমান মনুৰ সন্তান ।
ব্রতায় তেনানুচৰেণ ধেনোর্ন্যষেধি শেষোঽপ্যনুয়ায়িবর্গঃ |
ন চান্যতস্তস্য শৰীৰৰক্ষা স্ববীর্যগুপ্তা হি মনোঃ প্রসূতিঃ || ২-৪||
মুখত তুলি দিয়ে কোমল সোৱাদ ঘাঁহ
খেদি দিয়ে ছালত পৰা মহ-মাখি আৰু দিয়ে ভৰি খজুৱাই
অবাধে যাবলৈ দিয়ে য’লৈকে যায় সেই গাই
নন্দিনীৰ সেৱাতে নিজক সঁপি দিয়ে ৰজাই ।
আস্বাদবদ্ভিঃ কবলৈস্তৃণানাং কন্ডূয়নৈর্দংশনিবাৰণৈঃশ্চ |
অব্যাহতৈঃ স্বৈৰগতৈশ্চ তস্যাঃ সম্রাট্ সমাৰাধনতৎপৰোঽভূৎ || ২-৫||
নন্দিনী ৰ’লে দিলীপো ৰয় খোজ ল’লে লগতে খোজ লয়
বহিলে তেওঁ জিৰণি লয় আৰু পানী খায় নন্দিনীয়ে খালে ।
ছাঁ হৈ নৃপতিয়ে অনুগমন কৰে সেই গাইক ।
স্থিতঃ স্থিতামুচ্চলিতঃ প্রয়াতাং নিষেদুষীমাসনবন্ধধীৰঃ |
জলাভিলাষী জলমাদদানাং ছায়েব তাং ভূপতিৰন্বগচ্ছৎ || ২-৬||
যদিওবা ৰাজনে পৰিত্যাগ কৰিছিল সকলো ৰাজচিহ্ন
তেওঁৰ তেজোদ্দীপ্ত ৰূপতে ৰাজলক্ষ্মী প্ৰকাশিত
কুমত যদিও নাই মদক্ষৰণৰ চিন
তেওঁ যেন এক গজৰাজ মত্ত।
স ন্যস্তচিহ্নামপি ৰাজলক্ষ্মীং তেজোবিশেষানুমিতাং দধান |
আসীদনাবিষ্কৃতদানৰাজিৰন্তর্মদাবস্থ ইব দ্বিপেন্দ্রঃ || ২-৭||
বনৰ লতাৰে চুলি বান্ধি ধনু-কাঁড় হাতত লৈ
এনেদৰে কৰি আছিল বনত বিচৰণ
মুনিৰ গৰু-গাইৰ ৰক্ষণৰ ছলেৰে যেন
অৰণ্যৰ অশুভ শক্তিহে কৰিছে দমন ।
লতাপ্রতানোদ্গ্রথিতৈঃ স কেশৈৰধিজ্যধন্বা বিচচাৰ দাবম্ |
ৰক্ষাপদেশান্মুনিহোমধেনোর্বন্যান্বিনেষ্যন্নিব দুষ্টসত্ত্বান্ || ২-৮||
বনত ঘূৰি ফুৰা বৰুণৰ দৰে ৰজা অনুচৰবিহীন
কাষৰ বৃক্ষৰ পখীয়ে কলৰৱ কৰি
নৃপত্ৰ প্ৰশস্তিত যেন গায় জয়গান ।
বিসৃষ্টপার্শ্বানুচৰস্য তস্য পার্শ্বদ্রুমাঃ পাশভৃতা সমস্য |
উদীৰয়ামাসুৰিবোন্মদানামালোকশব্দং বয়সাং বিৰাবৈঃ || ২-৯||
সমীৰণৰ দৰে কোমল হাতেৰে গছত বগাই যোৱা লতিকাই
অগ্নিসম উজ্জ্বল দিলীপৰ শৰীৰত ফুল দিয়ে ছটিয়াই ।
যেন ঘৰৰ ছাদত উঠি নগৰৰ বালিকাই
আদৰে ৰজালৈ বুলি চাউল ছটিয়ায় ।
মৰুৎপ্রয়ুক্তাশ্চ মৰুৎসখাভং তমর্চ্যমাৰাদভিবর্তমানম্ |
অবাকিৰন্বাললতাঃ প্রসূনৈৰাচাৰলাজৈৰিব পৌৰকন্যাঃ || ২-১০||
যদিও হাতত ধনুকাঁড় ,
বীৰ ৰজাৰ হৃদয় আছিল দয়াৰ সাগৰ
তেওঁৰ সুন্দৰ অৱয়ব দেখি
বহলকৈ মেল খালে হৰিণীৰ ডাঙৰ চকুবোৰ ।
ধনুর্ভৃতোঽপ্যস্য দয়ার্দ্রভাবমাখ্যাতমন্তঃকৰণৈর্বিশঙ্কৈঃ |
বিলোকয়ন্ত্যো বপুৰাপুৰক্ষ্ণাং প্রকামবিস্তাৰফলং হৰিণ্যঃ || ২-১১||
ফোপোলা বাঁহৰ ফুটাৰে বতাহ সোমাই বাঁহীৰ সুৰ বিয়পি পৰিছে
তাৰ লগত কুঞ্জই কুঞ্জই বনদেৱতাই তেওঁৰ যশোগান গাইছে ।
স কীচকৈর্মাৰুতপূর্ণৰৈন্ধ্রৈঃ কূজদ্ভিরাপাদিতবংশকৃত্যম্ |
শুশ্রাব কুঞ্জেষু যশঃ স্বমুচ্চৈৰুদ্গীয়মানং বনদেবতাভিঃ || ২-১২||
ৰ’দত ক্লান্ত ছত্ৰহীন সেই ব্ৰতচাৰী ৰাজনৰ সেৱা কৰিলেহি
পাহাৰী নিজৰাৰ হিমকণা সিক্ত আৰু
ফুলৰ সুবাসেৰে সুবাসিত মলয়াই ।
পৃক্তস্তুষাৰৈর্গিৰিনির্ঝৰাণমনোকহাকম্পিতপুষ্পগন্ধী |
তমাতপক্লান্তমনাতপত্রমাচাৰপূতং পবনো নিষেবে || ২-১৩||
বৃষ্টি অবিহনেও নিৰ্বাপিত হ’ল বনজুই
ৰক্ষক ৰজাৰ প্ৰৱেশৰ লগে লগে বনত।
ফল-ফুলেৰে ভৰি পৰিল বননি
কোনো শক্তিমন্তই পীড়া নিদিয়া হ’ল দুৰ্বলক ।
শশাম বৃষ্ট্যাপি বিনা দবাগ্নিৰাসীদ্বিশেষা ফলপুষ্পবৃদ্ধিঃ |
ঊনং ন সত্ত্বেষ্বধিকো ববাধে তস্মিন্বনং গোপ্তৰি গাহমানে || ২-১৪||
দিন ব্যতীত হ’লে
কুঁহিপাতৰ দৰে তামৰঙী কিৰণৰ সূৰুয
আৰু গোধেনু উভয়েই নিজ নিজ পৰিভ্ৰমণেৰে
পৱিত্ৰ কৰে দিগন্ত আৰু ওভতে নিজা আৱাসলৈ ।
সংচাৰপূতানি দিগন্তৰাণি কৃৎবা দিনান্তে নিলয়ায় গন্তুম্ |
প্রচক্রমে পল্লবৰাগতাম্রা প্রভা পতংগস্য মুনেশ্চ ধেনুঃ || ২-১৫||
যি গাইৰ দুগ্ধৰে হয় দেৱকাৰ্য, পিতৃকাৰ্য আৰু অতিথিকাৰ্য সমাপণ
মধ্যম লোকপাল দিলীপে কৰে তেওঁৰ অুনগমন
এনে শোভা পায় যেন স্বয়ং শ্ৰদ্ধাই কৰে সুমংগল অনুষ্ঠান।
তাং দেবতাপিত্রতিথিক্রিয়ার্থামন্বগ্যয়ৌ মধ্যমলোকপালঃ |
বভৌ চ সা তেন সতাং মতেন শ্রদ্ধেব সাক্ষাদ্বিধিনোপপন্না || ২-১৬||
তেওঁ গৈ থাকিল বনশোভা চাই চাই
পল্লৱিত জোপোহাৰ পৰা ওলাই আহিছিল বনগাহৰিৰ জাক
ময়ূৰবোৰ নিজ নিজ গছলৈ উভতিছিল
হৰিণবোৰ শ্যামল বননিত শুই পৰিছিল
অৰণ্যলৈ ক্ৰমশঃ এন্ধাৰ নামিছিল ।
স পল্বলোত্তীর্ণবৰাহয়ূথান্যাবাসবৃক্ষোন্মুখবর্হিণানি |
যয়ৌ মৃগাধ্যাসিতশাদ্বলানি শ্যামায়মানানি বনানি পশ্যন্ || ২-১৭||
দুগ্ধপূৰ্ণ ওহাৰেৰে নন্দিনীৰ গমনত আছিল ধীৰ ছন্দ
ৰাজপুৰুষ থূলন্তৰ দিলীপৰো খোজ গধুৰ মনোজ্ঞ
দুয়ো কৰিছিল তপোবনৰ পথ অলংকৃত ।
আপীনভাৰোদ্বহনপ্রয়ত্নাদ্গৃষ্টির্গুৰুৎবাদ্বপুষো নৰেন্দ্রঃ |
উভাবলংচক্রতুৰঞ্চিতাভ্যাং তপোবনাবৃত্তিপথং গতাভ্যাম্ || ২-১৮|
বশিষ্ঠৰ গোৰত্নক লৈ বনৰ পৰা উভতা নৃপতিলৈ
ৰাণীয়ে বনৰ প্ৰান্তত ৰৈ সতৃষ্ণ নয়নেৰে চাই ৰ’ল
ধুনীয়া দুচকুৱে পলক পেলাবলৈও পাহৰি গ’ল ।
বশিষ্ঠধেনোৰনুয়ায়িনং তমাবর্তমানং বনিতা বনান্তাৎ |
পপৌ নিমেষালসপক্ষ্মপঙ্ক্তিৰুপোষিতাভ্যামিব লোচনাভ্যাম্ || ২-১৯||
নন্দিনীক আগত লৈ আহি আছিল নৃপতি
তেওঁলোকক আগবঢ়াই নিবলৈ আহিছিল ৰাজনৰ ধৰ্মপত্নী ।
এনে লাগিছিল মাজত সন্ধ্যাৰ কিৰণ যেন নন্দিনী
দুকাষে ৰজা-ৰাণী যেন দিন আৰু ৰাতি ।
পুৰস্কৃতা বর্ত্মনি পার্থিবেন প্রত্যুদ্গতা পার্থিবধর্মপত্ন্যা |
তদন্তৰে সা বিৰৰাজ ধেনুর্দিনক্ষপামধ্যগতেব সন্ধ্যা || ২-২০||
পয়স্বিনী গাইক সুদক্ষিণাই কৰিলে প্ৰদক্ষিণ
নন্দিনীৰ শিৰৰ মধ্যস্থানতে যেন আছে সিদ্ধিৰ দ্বাৰ
দুই শিঙৰ মাজত কৰে অৰ্চন-পূজন হাতত পাত্ৰ আখৈৰ ।
প্রদক্ষিণীকৃত্য পয়স্বিনীং তাং সুদক্ষিণা সাক্ষতপাত্রহস্তা |
প্রণম্যচানর্চ বিশালমস্যাঃ শৃঙ্গান্তৰং দ্বাৰমিবার্থসিদ্ধেঃ || ২-২১||
যদিও আছিল আই দামুৰীৰ বাবে উৎসুক
ধৈৰ্য ধৰি অৰ্চন-পূজন কৰিলে গ্ৰহণ ।
সুখী হ’ল ৰজা-ৰাণী সেই সঁহাৰিত
এয়াযে ভক্তৰ প্ৰতি অনুগ্ৰহৰ লক্ষণ ।
বৎসোৎসুকাপি স্তিমিতা সপর্যাং প্রত্যগ্রহীৎসেতি ননদুতুস্তৌ |
ভক্ত্যোপপন্নেষু হি তদ্বিধানানাং প্রসাদচিহ্নানি পুৰঃফলানি || ২-২২||
বাহুবলেৰে শত্ৰু নিধনকাৰী দিলীপে
জায়াসহ গুৰুৰ চৰণ সেৱি সামৰিলে সান্ধ্যকৃত্য ।
পুনৰ দোহনৰ শেষত জিৰণি লোৱা গোমাতাৰ সেৱাত হ’ল মগ্ন ।
গুরোঃ সদারস্য নিপীড্য পাদৌ সমাপ্য সাংধ্যং চ বিধিং দিলীপঃ |
দোহাবসানে পুনরেব দোগ্ধ্রীং ভেজে ভুজোচ্ছিন্নরিপুর্নিষণ্ণাম্ || ২-২৩||
ৰক্ষকস্বৰূপ ৰজা গৃহিনীৰ সৈতে
এগছি প্ৰদীপ জ্বলাই নৈবেদ্য গাইৰ সমুখত ৰাখে
শয়ন কৰিলে শোৱে জাগিলে জাগে ।
তামন্তিকন্যস্তবলিপ্রদীপামন্বাস্য গোপ্তা গৃহিণীসহায়ঃ |
ক্রমেণ সুপ্তামনু সংবিবেশ সুপ্তোত্থিতাং প্রাতৰনূদতিষ্ঠৎ || ২-২৪||
সন্তান বিচাৰি প্ৰজাৰঞ্জক মহীয়ান ৰাজনে মহিষী সহিতে
ব্ৰত পালনত মগ্ন হৈ ৰ’ল একেধাৰে তিনি সপ্তাহে ।
ইত্থং ব্রতং ধাৰয়তঃ প্রজার্থং সমং মহিষ্যা মহনীয়কীর্তেঃ |
সপ্ত ব্যতীয়ুস্ত্রিগুণানি তস্য দিনানি দীনোদ্ধৰণোচিতস্য || ২-২৫||
পশুৰাজ আৰু ৰাজন
এই কথা তাৰ পিছদিনাৰ-
অনুচৰ দিলীপৰ মনোভাৱ পৰীক্ষাৰ ভাব হ’ল মুনিৰ ধেনুৰ ।
নতুন ঘাঁহে গজালি মেলিছে হিমালয়ৰ গংগাপ্ৰপাতৰ সমুখত
নন্দিনী গৈ সোমাই থাকিল তাৰ নিকটৰ গৌৰীগুৰু গহ্বৰত ।
অন্যেদ্যুৰাত্মানুচৰস্য ভাবং জিজ্ঞাসমানা মুনিহোমধেনুঃ |
গঙ্গাপ্রপাতান্তবিৰূঢশষ্পং গৌৰীগুৰোর্গহ্বৰমাবিবেশ || ২-২৬||
কোনো হিংস্ৰপ্ৰাণীয়ে গোপনে আক্ৰমণ নকৰক বুলি
বনৰ শোভা চাই চাই আছিল যজ্ঞধেনু ৰখি ।
হঠাতে ক’ৰবাৰ পৰা ওলালহি সিংহ
পলকতে নন্দিনীক ধৰিলে নোৱাৰিলে ততকে ধৰিব ।
সা দুষ্প্রধর্ষা মনসাপি হিংস্রৈৰিত্যদ্রিশোভাপ্রহিতেক্ষণেন |
অলক্ষিতাভ্যুৎপতনো নৃপেণ প্রসহ্য সিংহঃ কিল তাং চকর্ষ || ২-২৭||
(ক্ৰমশঃ)
