প্ৰকৃতি চেতনা সম্পৰ্কীয় গ্ৰন্থ ‘পৃথিৱীৰ মৰম’

কবিতা ফুকন

মানুহ প্ৰাকৃতিক জীৱ। সেয়েহে মানুহ আৰু নৈসৰ্গিক প্ৰকৃতিৰ সম্পৰ্ক অতি নিবিড়৷ ঠিক তেনেদৰে সাহিত্যৰ লগতো প্ৰকৃতিৰ এক ওতঃপ্ৰোত সম্পৰ্ক আছে৷ সাহিত্যত ‘প্ৰকৃতি’ শব্দটোৱে সাধাৰণতে নৈসৰ্গিক জগতখনৰ কথা বুজায়; অৰ্থাৎ অৰণ্য, পশু-পক্ষী, নদ-নদী ইত্যাদি এই বিশাল জগতখনৰ কথা বুজোৱা হয়৷ সপ্তদশ শতিকাত ইংৰাজী সাহিত্যত সৃষ্টি হোৱা প্ৰকৃতি সাহিত্য সম্পৰ্কীয় ধাৰণাই পৰৱৰ্তী সময়ত বিশ্বৰ বিভিন্ন দেশৰ সাহিত্যৰ লগতে ভাৰতীয় সাহিত্যতো গুৰুত্ব লাভ কৰে। সমান্তৰালভাৱে অসমীয়া সাহিত্যতো এই সম্পৰ্কে চিন্তা-চৰ্চাৰ সূচনা হ’বলৈ ল’লে৷ অসমীয়া সাহিত্যত প্ৰকৃতি চেতনা সম্পৰ্কীয় যিকেইখন গ্ৰন্থই বিশেষ গুৰুত্ব পাইছে তাৰে ভিতৰত যতীন্দ্ৰ কুমাৰ বৰগোহাঞিৰ ‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখন অন্যতম৷

অসমীয়া সাহিত্যৰ বিভিন্ন ক্ষেত্ৰলৈ অৱদান আগবঢ়োৱা যতীন্দ্ৰ কুমাৰ বৰগোহাঞিৰ ‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখন মূলতঃ শিশু আৰু কিশোৰৰ উপযোগী উপন্যাস৷ প্ৰথমে এই উপন্যাসখন শিশু আলোচনী ‘মৌচাক’ত ধাৰাবাহিকভাৱে প্ৰকাশ হৈছিল৷ পৰৱৰ্তী সময়ত অসম পাবলিচিং কোম্পানীৰদ্বাৰা ২০০৫ চনত প্ৰকাশ হয় আৰু তৃতীয় সংশোধিত সংস্কৰণ ২০২০ চনৰ জানুৱাৰি মাহত প্ৰকাশ হৈ ওলায়৷ মুঠ ৯৬ পৃষ্ঠাৰ ৯টা অধ্যায়ত বিভক্ত ‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখনৰ প্ৰতিটো অধ্যায়তেই নিভাঁজ প্ৰকৃতিৰ চিত্ৰণ ঘটিছে৷ উপন্যাসখনত প্ৰধানতঃ কেং ওৰফে কমল আৰু কানাই নামৰ চৰিত্ৰ দুটাই বিশেষ স্থান লাভ কৰিছে৷ এই চৰিত্ৰ দুটাৰ উপৰি ৰাধা, স্বৰ্ণ, ঘনকান্ত, ভদ্ৰকান্ত, নীলকান্ত আদি চৰিত্ৰসমূহেও কম-বেছি পৰিমাণে উপন্যাসখনত স্থান লাভ কৰিছে৷ কেং আৰু কানাই চৰিত্ৰ দুটাৰ জৰিয়তেই প্ৰকৃতিৰ অংশ বিভিন্ন জীৱ-জন্তু, চৰাই-চিৰিকটি, গছ-গছনি ইত্যাদিৰ বৰ্ণনা অতি সুন্দৰকৈ উপস্থাপন কৰা হৈছে৷

‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখনত প্ৰকৃতিজগতৰ প্ৰতি মানুহ কেনেদৰে সচেতন হ’ব লাগে, বনৰ জীৱ-জন্তুক হত্যা নকৰাকৈও কেনেদৰে সিহঁতৰ আক্ৰমণৰপৰা হাত সাৰিব পাৰি আদি বিষয়সমূহ উপন্যাসখনত প্ৰতিফলন ঘটা চৰিত্ৰসমূহৰ দ্বাৰা ঔপন্যাসিকে উপস্থাপন কৰিছে৷ ইয়াৰ উপৰি বিলুপ্ত হোৱা জীৱ-জন্তুৰ বৰ্ণনা, বন্য জন্তুৱে যে অনাহকত মানুহক আক্ৰমণ নকৰে আৰু কল-কাৰাখানাসমূহৰ পৰাও যে প্ৰকৃতিজগত ধ্বংসস্তুপত পৰিণত হ’ব পাৰে সেই বিষয়ো উপন্যাসখনত প্ৰতিফলিত হৈছে৷ উপন্যাসখনত আদিৰ পৰা অন্তলৈকে প্ৰকৃতিৰ অন্তৰ্গত বিষয়সমূহ বৰ্ণনা কৰাৰ উপৰি ঠায়ে ঠায়ে চৰিত্ৰসমূহৰ যোগেদি প্ৰকৃতি সচেনতা ফুটি উঠিছে৷

‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখনত কেং নামৰ চৰিত্ৰটোৰ মাজেৰে প্ৰকৃতি সংৰক্ষণৰ বহু দিশ প্ৰকাশ পাইছে আৰু ঔপন্যাসিকে প্ৰকৃতিক জানিবলৈ প্ৰেৰণা যোগাইছে৷ উপন্যাসখনত কেং আছিল মাছৰ ৰজা৷ উপন্যাসখনৰ প্ৰতিটো অধ্যায়তেই বিভিন্ন সময়ত বিভিন্ন ধৰণৰে কেং নামৰ চৰিত্ৰটোৰদ্বাৰাই ঔপন্যাসিকে বিভিন্ন চৰাই-চিৰিকটি, গছ-গছনি, জীৱ-জন্তু আৰু বিলুপ্তপ্ৰায় প্ৰাণীসমূহৰ বৰ্ণনা দাঙি ধৰিছে৷ উপন্যাসখনৰ দ্বিতীয় অধ্যায়ত এই চৰিত্ৰটোৰ জৰিয়তে প্ৰকৃতি সংৰক্ষণ সম্পৰ্কীয় চেতনা প্ৰতিভাত হৈছে৷ উপন্যাসখনত উল্লেখ থকা মতে এবাৰ গাভিনী শৰপহু এজনীক গাঁৱৰ ৰাইজে ধৰি কাটিবলৈ লৈছিল যদিও তেওঁলোকৰ বাধা হৈ থিয় দিছিল কেং৷ ফলত কেঙক গাঁৱৰ ৰাইজে নমতা হ’ল৷ এই প্ৰসংগত কেঙে‌‌ এনেদৰে কৈছিল-

“গাভিনী পহুজনী খালেহে তহঁতৰ ভোজটো হ’বনে? মই তহঁতক খাবলৈ মাছ আনি দিম৷” (পৃ:৩০)

“আতুৰত পৰি যদি মানুহ এটা তহঁতৰ ঘৰলৈ আহে তহঁতে কি কৰিবি? তাক ভাত-পানী নুখুৱাবিনে? তাৰ পোহৰ দৰকাৰ হ’লে টিপ চাকিটো নি বাট দেখুৱাই লৈ নাযাবিনে?”( পৃ :৩০) ইয়াতেই প্ৰকৃতি সংৰক্ষণ সম্পৰ্কীয় এটি সুন্দৰ আদৰ্শৰ প্ৰতিফলন ঘটিছে৷

ঔপন্যাসিকে বিলুপ্তপ্ৰায় জীৱ-জন্তুৰ কথাও নিখুঁত ৰূপত বৰ্ণনা কৰিছে৷ যিবোৰ পৃথিৱীৰ বুকুৰপৰা একেবাৰেই শেষ হৈ গৈছে যিবোৰ চিকাৰীয়েই শেষ কৰি পেলাইছে৷ এইক্ষেত্ৰত চিকাৰী অৰ্থাৎ মানুহেই প্ৰকৃতি তথা পৃথিৱীৰ ধ্বংসৰ মূল বুলি ক’ব বিচৰা হৈছে৷ বিভিন্ন ধৰণৰ চৰাই, সৰীসৃপ, জীৱ-জন্তু আদি বৰ্ণনা পঢ়ুৱৈসমাজে পৰিচিত হ’ব পৰাকৈ সুন্দৰকৈ দাঙি ধৰা হৈছে৷ কোনো প্ৰাণীয়েই যে বিনা কাৰণত মানুহক হাৰাশাস্তি নকৰে, এই প্ৰসংগত সাপৰ উদাহৰণ দাঙি ধৰি কেঙে কৈছে, “সাপে মানুহ খেদি খেদি নোখোঁটে৷ গচক পৰিলে নাইবা বাধা দিলে কিন্তু শুদাই নেৰে৷” (পৃ:২৫) মাছৰ সংখ্যা ক্ৰমান্বয়ে যে হ্ৰাস পাই আহিছে, এই প্ৰসংগটো উপন্যাসখনৰ পঞ্চম অধ্যায়ত উল্লেখ কৰা হৈছে৷ মানুহ, চৰাই আৰু জীৱ-জন্তুৱে খাঁওতে খাওঁতেই যে মাছ কমি আহিছে তেনে নহয়৷ নদী, ৰাস্তা, মথাউৰি আদি বন্ধাৰদ্বাৰাও মাছৰ সংখ্যা হ্ৰাস পাবলৈ লৈছে৷ এই ক্ষেত্ৰত মানুহেই যে দায়ী সেয়াও উপন্যাসখনত প্ৰকাশ কৰা হৈছে -“শুন, মানুহে বহু ধৰণে মাছবোৰ নিৰ্বংশ কৰিলে৷ এই ধৰ মানুহে যে নদীত বান্ধ দিছে, ৰাস্তা বান্ধিছে, মথাউৰি দিছে - এইবোৰে মাছৰ চৰা ঠাই কম কৰি আনিছে নে নাই? আৰু এই যে ধৰ চাহ বাগানৰ চাহগছত দিয়া ঔষধ, কাৰাখানাৰ দূষিত পানী - এইবোৰ আহি নদীৰ পানীত পৰিছে নে নাই? দূষিত পানীত মাছবোৰ মাৰিছে নে নাই?” (পৃ:৬০-৬১) মানুহে নিজৰ সুবিধাৰ বাবে, নিজৰ স্বাৰ্থৰ পূৰণৰ হেতু নদ-নদী ভেটা, ৰাস্তা সজা আদি সকলো মানুহৰ সুবিধাৰ কাৰণেই কৰিছে৷ মানুহে আন আন প্ৰাণীসমূহক ধ্বংসৰ পথলৈ ঠেলি পঠাইছে। ফলত প্ৰকৃতিৰ অংশ প্ৰাণীসমূহ নাইকিয়া হ’বলৈ লৈছে৷

‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখনৰ শেষত ঔপন্যাসিকগৰাকীয়ে এক উল্লেখনীয় নিদৰ্শন দাঙি ধৰিছে৷ মাছৰ ৰজা কেং আৰু কানাই বৰশী লৈ মাছ মাৰিবলৈ যায় আৰু কেঙৰ বৰশীত এদিন মাছৰ পৰিৱৰ্তে এটা শিহুহে লাগিল৷ কেঙে সেইটো মাছ বুলি ভাবি উঠাবলৈ সক্ষম হ’ল যদিও মাছৰ পৰিৱৰ্তে যেতিয়া শিহু এটাহে উঠি আহিছিল তেতিয়া কেঙৰ মনটো হতাশ হৈ পৰিছিল৷ কিয়নো শিহু নামৰ প্ৰাণীটো সেই বিলখনত এটাই আছিল সেইটোও কেঙৰ বৰশীত লাগিয়েই মৃত্যু হ’ল৷ সেই কাৰণতে কেঙে “আৰু জীৱনত বৰশী নাবাওঁ বুজিছ” (পৃ:৯৩) বুলি কানাইক কৈ বৰশীডাল পানীৰ মাজলৈ দলিয়াই দিলে৷ ঘটনাটোৰ চাৰিদিনৰ পাছত কেং আহি মৰা শিহুটোক গাঁত খান্দি সুন্দৰকৈ পুতি পেলালে, লগতে অনুভৱ কৰিলে যে তেওঁৰ জীৱনৰ এক অধ্যায় সম্পূৰ্ণ হ’ল৷ তেওঁ মনে মনে শপতো খালে - “দ্বিতীয় অধ্যায়ত আৰু এটাও প্ৰাণী বধ নকৰোঁ৷ “(পৃ:৯৪) সেইদিনৰে পৰা মাছ ধৰাৰ পৰিৱৰ্তে কেঙে এখন সুন্দৰ বাগিচা পতাৰ সিদ্ধান্ত ল’লে৷

‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখনৰ আদিৰ পৰা অন্তলৈকে এক সুন্দৰ প্ৰকৃতি চিত্ৰ অঙ্কিত হোৱাৰ লগতে প্ৰকৃতি সংৰক্ষণ সম্পৰ্কীয় চেতনাও প্ৰতিফলিত হৈছে৷ অতি সহজ-সৰল ভাষাত বৰ্ণনা কৰা উপন্যাসখনৰ চৰিত্ৰসমূহৰ মাজত কেঙৰ যোগেদি পঢ়ুৱৈ সমাজে প্ৰকৃতিজগতক চিনি পোৱাৰ লগতে বিভিন্ন পশু-পক্ষী, জীৱ-জন্তুৰ নাম, বৰ্তমান সময়ত জন্তুবোৰ পোৱা যায়নে ইত্যাদি বিভিন্ন কথা জানিব পাৰিব৷ এই সকলো দিশৰপৰা ‘পৃথিৱীৰ মৰম’ উপন্যাসখন এখন প্ৰকৃতি সাহিত্যৰ উল্লেখনীয় গ্ৰন্থ বুলি ক’ব পাৰি৷ এনে ধৰণৰ প্ৰকৃতি চেতনা সম্পৰ্কীয় গ্ৰন্থৰ অধ্যয়নে ছাত্ৰ-ছাত্ৰী তথা পঢ়ুৱৈ সমাজক যথেষ্ট উপকৃত কৰিব৷