ৰঘুবংশ : ৪ৰ্থ অধ্যায়
অনুবাদ : কৌস্তুভমণি শইকীয়া দত্ত
সন্ধিয়া যিদৰে অগ্নি উজলি উঠে সূৰ্যৰ তেজেৰে সমৃদ্ধ হৈ।
পিতৃপ্ৰদত্ত ৰাজ্যত অধিষ্ঠিত হৈ ৰঘুও উজলিল তেনেকৈ ।
স ৰাজ্যং গুৰুণা দত্তং প্রতিপদ্যাধিকং বভৌ |
দিনান্তে নিহিতং তেজঃ সবিত্রেব হুতাশনঃ || ৪-১||
দিলীপৰ পিছত ৰঘু ৰাজ্যত প্ৰতিষ্ঠিত হোৱা শুনি
ৰজাগণৰ হৃদয়ত ঈৰ্ষাত
উমি উমি জ্বলা জুই হ’ল প্ৰজ্বলিত অগনি ।
দিলীপানন্তৰং ৰাজ্যে তং নিশম্য প্রতিষ্ঠিতম্ |
পূর্বং প্রধূমিতো ৰাজ্ঞাং হৃদয়েঽগ্নিৰিবোত্থিতঃ || ৪-২||
ইন্দ্ৰৰ পতাকাৰ দৰে নৱ-অভ্যুদয় দেখি
প্ৰজাসহ সুখী হ’ল ৰঘুৰ সন্তান-সন্ততি ।
পুৰুহূতধ্বজস্যেৱ তস্যোওন্নয়নপঙ্ক্তয়ঃ |
নবাভ্যুত্থানদর্শিন্যো ননন্দুঃ সপ্রজাঃ প্রজাঃ || ৪-৩||
ৰাজনে গজেন্দ্ৰগমনে একে সময়তে
কৰিলে পিতৃৰ সিংহাসনত আৰোহণ
আৰু চৌদিশে কৰিলে শত্ৰুক দমন ।
সমমেৱ সমাক্রান্তং দ্বয়ং দ্বিৰদগামিনা |
তেন সিংহাসনং পিত্র্যমখিলং চাৰিমণ্ডলম্ || ৪-৪||
সাম্ৰাজ্যত অভিষিক্ত ৰঘুক যেন শ্ৰীলক্ষ্মীয়ে কৰিলে ছত্ৰধাৰণ।
চকুৰে নেদেখিলেও দিব্যকান্তিয়েই দিয়ে তাৰ সুমংগল অনুমান ।
ছায়ামণ্ডললক্ষ্যেণ তমদৃশ্যা কিল স্বয়ম্ |
পদ্মা পদ্মাতপত্রেণ ভেজে সাম্রাজ্যদীক্ষিতম্ || ৪-৫||
এনে লাগিল যেন স্বযং বাগ্দেৱী আহি স্তুতিচাৰণৰ সতে
স্তুতি কৰিছেহি ৰঘুৰ যশস্যা বঢ়াবলে ।
পৰিকল্পিতসাংনিধ্যা কালে কালে চ বন্দিষু |
স্তুত্যং স্তুতিভিৰর্থ্যাভিৰুপতস্থে সৰস্বতী || ৪-৬||
যদিও মনু আদি ৰাজন্যবৰ্গই উপভোগ কৰি গৈছে পৃথিৱী
বসুন্ধৰা যেন প্ৰথমবাৰলৈ হ’ল ৰঘুৰ প্ৰতি অনুৰাগিনী ।
মনুৰ্প্রভৃতির্মান্যৈর্ভুক্তা যদ্যপি ৰাজভিঃ |
তথাপ্যনন্যপূর্বেব তস্মিন্নাসীদ্বসুংধৰা || ৪-৭||
নিৰপেক্ষ আৰু সমতাৰে কৰি দণ্ডবিধান
নাতিশীতোষ্ণ বায়ুৰ দৰে কৰিলে সবাৰে মনোহৰণ ।
স হি সর্বস্য লোকস্য যুক্তদণ্ডতয়া মনঃ |
আদদে নাতিশীতোষ্ণো নভস্বানিব দক্ষিণঃ || ৪-৮||
আমৰ ফল পালে যেনেকৈ মানুহে পাহৰি যায় আমে মলিওৱাৰ কথা
সৰ্বগুণী ৰঘুক পাই প্ৰজাই পাহৰি থাকিলে ৰাজপিতৃ দিলীপৰ কথা ।
মন্দোৎকণ্ঠাঃ কৃতাস্তেন গুণাধিকতয়া গুৰৌ |
ফলেন সহকাৰস্য পুষ্পোদ্গম ইব প্রজাঃ || ৪-৯||
নীতিজ্ঞসকলে যেতিয়া নতুন সম্ৰাটৰ আগত
ব্যাখ্যা কৰে সজ-অসজ দুই পক্ষ
অসজক ত্যাগ কৰি ৰঘুৱে লয় প্ৰথম পক্ষ ।
নয়বিদ্ভির্নবে ৰাজ্ঞি সদসচ্চোপদর্শিতম্ |
পূর্ব এবাভবৎপক্ষস্তস্মিন্নাভবদুত্তৰঃ || ৪-১০||
নতুন নৃপতিৰ নৱচিন্তাৰে সকলো হ’ল নতুন
পঞ্চভূতৰ সকলো গুণৰ হ’ল উৎকৰ্ষ সাধন ।
পঞ্চানামপি ভূতানামুৎকর্ষং পুপুষুর্গুণাঃ |
নবে তস্মিন্মহীপালে সর্বং নৱমিবাভবৎ || ৪-১১||
অৰ্থৰ মূলতে
চন্দ্ৰ তেওঁৰ নাম কৰে আনন্দ দান
প্ৰবল উত্তাপৰ উৎস তেওঁ তপন
প্ৰজাৰঞ্জন বাবেই সাৰ্থক ৰঘুৰ ৰজা নাম ।
যথা প্রহ্লাদনাচ্চন্দ্রঃ প্রতাপাত্তপনো যথা |
তথৈব সোঽভূদন্বর্থো ৰাজা প্রকৃতিৰঞ্জনাৎ || ৪-১২||
দুচকু আছিল বিশাল আকৰ্ণবিস্তৃত
পিছে ৰঘুৰ প্ৰকৃত অক্ষ আছিল
সূক্ষ্ম কাৰ্যনিৰ্দেশক শাস্ত্ৰ ।
কামং কর্ণান্তবিশ্রান্তে বিশালে তস্য লোচনে |
চক্ষুষ্মত্তা তু শাস্ত্রেণ সূক্ষ্মকার্যার্থদর্শিনা || ৪-১৩||
বুদ্ধি আৰু পৰাক্ৰমেৰে শান্তিস্থাপনৰ সুখী ক্ষণতে
পদুম ফুলেৰে স্বাগত জনালে দ্বিতীয় ৰাজলক্ষ্মী স্বৰূপ শৰতে ।
লব্ধপ্রশমনস্বস্থমথৈনং সমুপস্থিতা |
পার্থিবশ্রীর্দ্বিতীয়েব শৰৎপঙ্কজলক্ষণা || ৪-১৪||
ৰঘুৰ প্ৰতাপ বিস্তৃত হ’ল দশোদিশে
সূৰ্যৰ প্ৰতাপ যিদৰে বিয়পি পৰে
বাৰিষাৰ শেষত শৰতৰ পাতল মেঘেৰে ।
নির্বৃষ্টলঘুভির্মেঘৈর্মুক্তবর্ত্মা সুদুঃসহঃ |
প্রতাপস্তস্য ভানোশ্চ যুগপদ্ব্যানশে দিশঃ || ৪-১৫||
ইন্দ্ৰই যেতিয়া সামৰি থ’লে বৰ্ষাৰ ইন্দ্ৰধনু
ৰঘুৱে কৰিলে ধাৰণ বিজয় ধনু ।
এনেকৈয়ে পৰ্যায়ক্ৰমে দুয়ো ধাৰণ কৰে ধনু
সজ উদ্দেশ্য যাৰ প্ৰজা মংগলৰ হেতু ।
বার্ষিকং সংজহাৰেন্দ্রো ধনুর্জৈত্রং ৰঘুর্দধৌ |
প্রজার্থসাধনে তৌ হি পর্যায়োদ্যতকার্মুকৌ || ৪-১৬||
বগা পদুমৰ ছত্ৰ ধাৰণ কৰি
আৰু কঁহুৱাৰ চামৰেৰে বিৰাজ কৰি
ৰঘুক অনুকৰণ কৰিলে শৰতে
কিন্তু তেওঁৰ সৌন্দৰ্য চুব নোৱাৰিলে ।
পুণ্ডৰীকাতপত্রস্তং বিকসৎকাশচামৰঃ |
ঋতুর্বিডম্বয়ামাস ন পুনঃ প্রাপ তচ্ছ্রিয়ম্ || ৪-১৭||
সুন্দৰ প্ৰসন্ন ৰঘুৰ মুখচন্দ্ৰৰ দ্যুতি
যেন একেই সুন্দৰ জোনৰ শুভ্ৰকান্তি
দুয়ো সাধিছিল দৃষ্টি দিয়াজনৰ প্ৰীতি ।
প্রসাদসমুখে তস্মিংশ্চন্দ্রে চ বিশদপ্রভে |
তদা চক্ষুষ্মতাং প্রীতিৰাসীৎসমৰসা দ্বয়োঃ || ৪-১৮||
ৰঘুৰ গৰিমা যেন বিচ্ছুৰিত কৰে তৰাৰ থুপিয়ে
গুণগান কৰে উৰি যোৱা ৰাজহংসৰ শাৰীয়ে
যশ বিয়পায় পদুমেৰে ভৰা পূৰ্ণ জলাশয়ে ।
হংসশ্রেণীষু তাৰাসু কুমুদ্বৎসু চ বাৰিষু |
বিভূতয়স্তদীয়ানাং পর্যস্তা যশসামিব || ৪-১৯||
কুঁহিয়াৰৰ ছাঁত বহি ধানৰখীয়া তিৰোতাই জুৰিছে গান
সেই গানৰ উৎস ৰঘুৰ যশগুণ
শিশুহঁতৰ কথাতো তেওঁৰেই গুণগান ।
ইক্ষুচ্ছায়নিষাদিন্যস্তস্য গোপ্তুর্গুণোদয়ম্ |
আকুমাৰকথোদ্ধাতং শালিগোপ্যো জগুর্যশঃ || ৪-২০||
কলচী-জাত ঋষিৰ (অগস্ত্য) নক্ষত্ৰৰ উদয়ত
জলাধাৰ হ’ল স্বচ্ছ শীতৰ আগমনত ।
পিছে শতৰুৰ মন মোলান পৰিল পৰাক্ৰমী ৰঘুৰ ভয়ত ।
প্রসসাদোদয়াদম্ভঃ কুম্ভয়োনের্মহৌজসঃ |
ৰঘোৰভিভবাশঙ্কি চুক্ষুভে দ্বিষতাং মনঃ|| ৪-২১||
লীলাক্ৰমে ৰঘুৱে যেনেকৈ কৰে বিক্ৰমৰ প্ৰদৰ্শন
বিশাল কুঁজৰ ষাঁড়ৰ এজাকে কৰে বিদীৰ্ণ
নদীৰ পলসুৱা পাৰ ক্ৰীড়াতে যেন ।
মদোদগ্রাঃ ককুদ্মন্তঃ সৰিতাং কূলমুদ্রুজাঃ |
লীলাখেলমনুপ্রাপুর্মহোক্ষাস্তস্য বিক্রমম্|| ৪-২২||
মদগন্ধি সপ্তপৰ্ণ ফুলৰ গোন্ধত হৈ মতলীয়া
ৰঘুৰ হস্তীবাহিনীয়ে যেন
অসূয়াতে বৰষিলে মদস্ৰাৱ সপ্তধাৰা ।
প্রসবৈঃ সপ্তপর্ণানাং মদগন্ধিভিৰাহতাঃ |
অসূয়য়েব তন্নাগাঃ সপ্তধৈব প্রসুস্রুবুঃ|| ৪-২৩||
নদ-নদী হ’ল তৰাং বাট-পথ হ’ল বোকাহীন
শৰতে যেন ৰণলৈ মাতিলে যাত্ৰা কৰি সুগম ।
সৰিতঃ কুর্বতী গাধাঃ পথশ্চাশ্যানকর্দমান্ |
যাত্রায়ৈ চোদয়ামাস তং শক্তেঃ প্রথমং শরৎ|| ৪-২৪||
প্ৰথমেই,
অশ্ব-আৰতিৰ নিৰাঞ্জনা যজ্ঞ ৰাজনে কৰিলে সম্পন্ন
প্ৰজ্জ্বলিত বহ্নি দক্ষিণমুখী হৈ কৰিলে যেন জয়দান ।
তস্মৈ সম্যগ্ঘুতো বহ্নির্বাজিনীৰাজনাবিধৌ |
প্রদক্ষিণার্চির্ব্যাজেন হস্তেনেব জয়ং দদৌ|| ৪-২৫||
ৰাজধানী আৰু দূৰ্গ কৰি সুৰক্ষিত
ৰাজ্যৰ প্ৰান্তৰো কৰি ৰক্ষণৰে শুদ্ধ
দৈৱবলেৰ সহায়ত কৰিলে দ্বিগ্বিজয় যাত্ৰা
লগত লৈ ছয় প্ৰকাৰ সৈন্য ।
স গুপ্তমূলপ্রত্যন্তঃ শুদ্ধপার্ষ্ণিৰয়ান্বিতঃ |
ষড্বিধং বলমাদায় প্রতস্থে দিগ্জিগীষয়া|| ৪-২৬||
বৃদ্ধা পুৰনাৰীসকলে যাত্ৰাপথত ৰঘুলৈ ছটিয়ালে চাউল
যেন মন্দাৰ পৰ্বতত ঠেকা খাই
ক্ষীৰসাগৰৰ জলবিন্দু বিষ্ণুৰ শৰীৰতহে পৰিল ।
অবাকিৰন্বয়োবৃদ্ধাস্তং লাজৈঃ পৌৰয়োষিতঃ |
পৃষতৈর্মন্দৰোদ্ধূতৈঃ ক্ষীৰোর্ময় ইবাচ্যুতম্|| ৪-২৭||
অন্য এক ইন্দ্ৰ যেন ৰঘুৱে ধ্বজা উৰুৱাই গমন
শত্ৰুকুলক কৰি তৰ্জন-গৰ্জন ।
প্ৰথমেই পূৰ্বদিশে কৰিলে অভিযান ।
স যয়ৌ প্রথমং প্রাচীং তুল্যঃ প্রাচীনবর্হিষা |
অহিতাননিলোদ্ধূতৈস্তর্জয়ন্নিব কেতুভিঃ|| ৪-২৮||
ৰথৰ চকাৰ ধূলি ওপৰলৈ উৰি
আকাশক কৰিলে পৃথিৱী সমান ।
কলীয়া মেঘৰ দৰে হাতীৰ দলে
পৃথিৱীক কৰিলে আকাশ সমান ।
ৰজোভিঃ স্যন্দনোদ্ধূতৈর্গজৈশ্চ ঘনসংনিভৈঃ |
ভুবস্তলমিব ব্যোম কুর্বন্ব্যোমেব ভূতলম্|| ৪-২৯||
চতুৰংগ সেনানীয়ে কৰিলে চাৰিভাগ হৈ গমন
যেন সমুখত ৰজাৰ প্ৰতাপ তাৰ পাছত প্ৰজাৰ সিংহনাদ
তাৰপিছত যায় পদাতিকৰ ধূলি আৰু তাৰপিছত ৰথাদি ।
প্রতাপোঽগ্রে ততঃ শব্দঃ পৰাগস্তদনন্তৰম্ |
যয়ৌ পশ্চাদ্রথাদীতি চতুঃস্কন্ধেব সা চমূঃ|| ৪-৩০||
তেওঁৰ শক্তিৰ প্ৰভাৱত
মৰুপ্ৰান্তৰ হৈ উঠিল সুজলা
বিশাল নদীবোৰ হৈ পৰিল পাৰাপাৰ যোগ্য
উজলি উঠিল অন্ধকাৰ অৰণ্য ।
মৰুপৃষ্ঠান্যুদম্ভাংসি নাব্যাঃ সুপ্রতৰা নদীঃ |
বিপিনানি প্রকাশানি শক্তিমত্ত্বাচ্চকাৰ সঃ|| ৪-৩১||
হৰৰ জটাৰ পৰা খহি পৰা গংগাক যেনেকৈ
পথ প্ৰদৰ্শন কৰিছিল ভগীৰথে ।
পূৰ্বসাগৰমুখী বিশাল সেনানীক পৰিচালনা কৰি
ৰঘুৱেও শোভা পালে ।
স সেনাং মহতীং কর্ষন্পূর্বসাগৰগামিনীম্ |
বভৌ হৰজটাভ্রষ্টাং গঙ্গামিব ভগীৰথঃ|| ৪-৩২||
হাতীৰ জাক পাৰ হৈ গ’লে তৰু যেনেকৈ
ফলবিহীন আৰু ছিন্নভিন্নহৈ বাট মুকলি হয়
ৰঘু পাৰ হৈ যোৱা দেশসমূহৰ
পৰাজিত নৃপতিসকলে
বিধ্বস্ত হৈ পথ এৰি যায় ।
ত্যাজিতৈঃ ফলমুৎখাতৈর্ভগ্নৈশ্চ বহুধা নৃপৈঃ |
তস্যাসীদুল্বণো মার্গঃ পাদপৈৰিব দন্তিনঃ|| ৪-৩৩||
এইদৰেই জয় কৰি পূবৰ সকলো দেশ
তালগছেৰে শ্যামল পূৰ্বসমুদ্ৰৰ তীৰত কৰিলে প্ৰবেশ ।
পৌৰস্ত্যানেবমাক্রামংস্তাংস্তাঞ্জনপদাঞ্জয়ী |
প্রাপ তালীবনশ্যামমুপকণ্ঠং মহোদধেঃ|| ৪-৩৪||
তেওঁৰ সৈন্যদলে বশ নমনাক কৰে উচ্ছেদ
কোবাল নদীয়ে হালি নপৰা তৃণক উভলাৰ দৰে ।
সেয়ে সুব্ৰহ্মদেশৰ ৰজাসকলেও
বেতবনৰ দৰে লেওসেও হৈ বশ্যতাস্বীকাৰ কৰিলে।
অনম্রাণাং সমুদ্ধর্তুস্তস্মাৎসিন্ধুৰয়াদিব |
আত্মা সংৰক্ষিতঃ সুহ্মৈর্বৃত্তিমাশ্রিত্য বৈতসীম্|| ৪-৩৫||
নৌকাযুদ্ধত বংগদেশৰ ৰজাসকলক উৎখাত কৰাৰ পিছত
ৰঘুৱে বিজয়স্তম্ভ থাপিলে গংগাস্ৰোতৰ দ্বীপসমূহত ।
বঙ্গানুৎখায় তৰসা নেতা নৌসাধনোদ্যতান্ |
নিচখান জয়স্তম্ভান্গঙ্গাস্রোতোন্তৰেষু সঃ|| ৪-৩৬||
উৎখাত অধিপতিসকলে প্ৰণিপাত জনালে পাদপদ্মত
প্ৰতিস্থিত কৰিছিল সবাকে পুনৰ নিজৰ পদত ।
এবাৰ উঘালি পুনৰ ৰোপন কৰা
ধানৰ ঠোক ভৰপূৰ হয় যেনেকৈ
ৰঘুও উপঢৌকনেৰে সংবৰ্ধিত হ’ল তেনেকৈ ।
আপাদপদ্মপ্রণতাঃ কলমা ইব তে ৰঘুম্ |
ফলৈঃ সংবর্ধয়ামাসুৰুৎখাতপ্রতিৰোপিতাঃ|| ৪-৩৭||
কপিশা নদী কৰিলে অতিক্ৰম সেনানীয়ে হাতীৰে নিৰ্মিত সেতুৰে
উৎকলবাসীয়ে দেখুৱা পথৰে যাত্ৰা কৰিলে কলিংগলৈ ।
স তীর্ত্বা কপিশাং সৈন্যৈর্বদ্ধদ্বিৰদসেতুভিঃ |
উৎকলাদর্শিতপথঃ কলিঙ্গাভিমুখো যয়ৌ|| ৪-৩৮||
মাউতে অংকুশেৰে হাতীৰ মূৰত খোছাৰ দৰে
মাজপথত থকা মহেন্দ্ৰ পৰ্বতৰ শীৰ্ষত
তেওঁ প্ৰতাপ স্থাপন কৰিলে ।
স প্রতাপং মহেন্দ্রস্য মূর্ধ্নি তীক্ষ্ণং ন্যবেশয়ৎ |
অঙ্কুশং দ্বিৰদস্যেব যন্তা গম্ভীৰবেদিনঃ|| ৪-৩৯||
পাখি কাটিবলৈ উদ্যত ইন্দ্ৰক
শিলা দলিয়াই আক্ৰমণ কৰিছিল যিদৰে পৰ্বতে ।
হস্তীবাহিনীৰে বলীয়ান কলিংগৰাজেও
স্বজন বিনাশ দেখি ৰঘুক আক্ৰমণ কৰিলে ।
প্রতিজগ্রাহ কালিঙ্গস্তমস্ত্রৈর্গজসাধনঃ |
পক্ষচ্ছেদোদ্যতং শক্রং শিলাবর্ষীব পর্বতঃ|| ৪-৪০||
তীখাৰ কাঁড়ৰ বৰষুণৰ বিষ এনেকৈ সহিলে
কাকুৎস্থৰ উত্তৰাধিকাৰী ৰঘুৱে
বিধিমত মংগলস্নান যেন বিজয়ৰ বাবে ।
দ্বিষাং বিষহ্য কাকুৎস্থস্তত্র নাৰাচদুর্দিনম্ |
সন্মঙ্গলস্নাত ইব প্রতিপেদে জয়শ্রিয়ম্ || ৪-৪১||
তাতেই ভাল ঠাই চাই ৰঘুৰ সৈন্যদলে
পাণৰ পাতৰ পানপাত্ৰত পান কৰিলে নাৰিকলৰ মদিৰা
তাৰ লগতেই যেন পি থ’লে শত্ৰুপক্ষৰ যশস্যা ।
তাম্বূলীনাং দলৈস্তত্র ৰচিতাপানভূময়ঃ |
নাৰিকেলাসবং যোধাঃ শাত্রবং চ পপুর্যশঃ || ৪-৪২||
মহেন্দ্ৰৰাজক জয় কৰি ৰঘু ধৰ্ম-বিজয়ী
ভূমি হৰণ নকৰি কেৱল হৰিলে ৰজাৰ শ্ৰী ।
গৃহীতপ্রতিমুক্তস্য স ধর্মবিজয়ী নৃপঃ |
শ্রিয়ং মহেন্দ্রনাথস্য জহাৰ ন তু মেদিনীম্ || ৪-৪৩||
তাৰপিছত তামোল গছৰে শোভিত সমুদ্ৰতটেৰে
কৰিলে দক্ষিণলৈ বিজয়-নিস্পৃহ অগস্ত্য যাত্ৰা ।
ততো বেলাতটেনৈব ফলবৎপূগমালিনা |
অগস্ত্যাচৰিতামাশামনাশাস্যজয়ো যয়ৌ || ৪-৪৪||
সুবাসিত হ’ল কাবেৰী নদী
সৈনিকৰ জলকেলি আৰু হস্তীকুলৰ মদগন্ধৰে
জলাধিপতি সমুদ্ৰ যেন সন্দিহান হ’ল প্ৰিয়া কাবেৰীৰ প্ৰতি ।
স সৈন্যপরিভোগেণ গজদানসুগন্ধিনা |
কাবেৰীং সৰিতাং পত্যুঃ শঙ্কনীয়ামিবাকৰোৎ || ৪-৪৫||
