দাদুল দেৱকৃষ্ণ বৰুৱা
.jpeg)
ডাক পুৰুষে
তাহানিতে কৈ গৈছে—
“কটাৰী
চিকুণ গুৱা।
টোপনি চিকুণ
পুৱা।।
ব্যঞ্জন চিকুণ
হালধি।
কুটনে চিকুণ
খাৰধি।।”
এৰা, ব্যঞ্জনত হালধি বা ৰংগুড়া নহ’লেই নহয়। পিছে ঘৰত
যদি হালধি নাথাকে, দিনৰ ভাগতে যদি যোগাৰ নকৰি সাঁজ লাগি ভগালৈ
থাকে, তেতিয়া কিন্তু চুবুৰীয়াৰ ঘৰেই হওক বা দোকানেই হওক—
ক’তো কোনেও হালধি নিদিয়ে! দিব, বা দিয়ে; কিন্তু হালধি বোলা নিষেধ। ক’ব লাগিব ‘ৰং’ বা ‘ৰংগুড়া’ বুলি। ইয়াৰ গুৰিকথা কি সেয়াহে জনা
নাযায়। ধাৰ্মিক দৃষ্টিৰ পৰা হালধিৰ গুৰুত্ব ইমানেই বেছি যে, শুভ কাৰ্যত ইয়াৰ স্থান সৰ্বপ্ৰথম। পুত্ৰ সন্তান ওপজাৰ লগে লগে বহু সমাজত
হালধি আৰু চাউলেৰে শুভাশিস দিয়া হয়। বিবাহৰ পূৰ্বে বৰ-কন্যা উভয়কে হালধিৰ লেপন
লগাই নোওৱা হয়। পূজা, যাগ-যজ্ঞত হালধি অত্যাৱশ্যকীয় দ্ৰব্য।
শ্ৰীমদ্ভগৱদ্গীতাত উল্লেখ আছে যে, ভগৱান কৃষ্ণৰ জন্মৰ সময়ত
গোপবধুসকলে হালধি, তেল মিহলোৱা পানীৰে আনন্দ উৎসৱ কৰিছিল।
দেৱী দুৰ্গাৰ পূজনতো এই বুলি ইয়াক প্ৰয়োগ কৰে—
“হৰিদ্ৰা
ৰচিতে দেৱী সুখ সৌভাগ্য দায়িনী।
তস্মাত্বাং পূজ্যাভ্যত্ৰ সুখং শান্তি প্ৰয়চ্ছমে।।”
বিয়াত কইনা
নোৱাবৰ সময় হ’ল, আয়তীসকলে হাতে হাতে মাহ-হালধি
লৈ নোৱাবলৈ গ’ল। এয়া অসমীয়া সমাজত বিয়া এখনৰ চিনাকী ছবি।
কইনাৰ গাত হালধি ঘঁহিবৰ ৰীতি ধৰ্মসঙ্গত হ’লেও বা নহ’লেও ব্যৱহাৰত তাৰ আৱশ্যকতা আছে নিশ্চয়! পিছে হালধি সানিবলৈ লোৱা আইদেউৰ
গাৰ বৰণেই ধুনীয়া। সেয়ে আয়তীয়ে কয়— “কেলেই ঘঁহিছা কেতুৰী হালধি, আপুনি কেতেকীৰ পাহি!” তথাপি আইদেৱে হাত মেলি হালধি ল’বই আৰু আয়তীসকলে
গাবই—
“কেলেই
ঘঁহিছা কেতুৰি হালধি
আপুনি কেতেকী
পাহি ৰাম জানকী।
মাৰৰ হালধি থোৱা
কাতি কৰি
দেউতাৰৰ হালধি
থোৱা ৰাম জানকী।
তোমাৰ নিজৰ
গুৰুৰ হালধি আনিছে
তাকে ঘঁহিবলৈ
লোৱা ৰাম জানকী।
আগলি পাততে
ৰাঙলী হালধি
বহে ম’ৰাচালি কৰি ৰাম জানকী।
ভৰিলৈ ননমাই
মাকৰ মান
হৰাই বুলি ৰাম
জানকী।
এটা বাটিতে মাহে
হালধি
এটা বাটিতে দৈ ৰাম জানকী।”
গৰুবিহুৰ দিনা ঘৰৰ গৰুকেইটাকো মাহ-হালধিৰে নোওৱাৰ নিয়ম সাতামপুৰুষীয়া। লাও-বেঙেনাৰ লগতে হালধিও দিয়া হয় ছাটত। গৰুক নোৱাবলৈকে অসমীয়া কৃষকে বাৰীৰ এচুকত ৰুই থয় ‘গৰু নোওৱা’ হালধি। আকৌ ন-পঘাডালো নোওৱা হয় হালধিৰে। ইফালে গীতে-মাতে, কথাই-কবিতাই হালধিৰ কথা অলেখ আছে। ‘হালধিৰ গাঁঠিহেন’ বৰণীয়া গাভৰুৰ কথাও অসমীয়া লেখকে লিখিবলৈ পাহৰা নাই। মুঠতে অসমীয়া মৌখিক সাহিত্য আৰু লিখিত সাহিত্যত হালধি যেন এক এৰাব নোৱৰা এপদ সম্পদ! পিছে ইয়াত সিবোৰৰ বিচাৰ কৰা নহ’ব। ইয়াত আলোচনা কৰা হ’ব হালধিৰ এক সুকীয়া অধ্যায়।
মানৱ ইতিহাসত প্ৰাকৃতিক উদ্ভিদজাত সামগ্ৰী বিভিন্ন কামত ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে। প্ৰাণী জীৱনৰ সৈতে সহযোগীভাৱে বিৱৰ্তিত হোৱাৰ বাবে এই প্ৰাকৃতিক সামগ্ৰীসমূহ যিবোৰ উদ্ভিদৰ পৰা আহৰণ কৰা হয়, সেইবোৰৰ বহু কোটি বছৰ পুৰণি। ৰোগ আৰু সংক্ৰমণৰ বিৰুদ্ধে প্ৰাকৃতিক প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা হিচাপে উচ্চ উদ্ভিদে গৌণ বিপাকীয় পদাৰ্থ হিচাপে লাখ লাখ সামগ্ৰী উৎপাদন কৰে। এই প্ৰাকৃতিক সামগ্ৰীসমূহৰ বহুতৰে ঔষধীয় বা জৈৱিক গুণাগুণ আছে যিবোৰক ঔষধ আৱিষ্কাৰ আৰু ঔষধৰ ডিজাইনত শোষণ কৰিব পাৰি। উদ্ভিদৰ পৰা আহৰণ কৰা ঔষধে প্ৰাচীন আৰু আধুনিক উভয় সংস্কৃতিৰ স্বাস্থ্যসেৱাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰি আহিছে। ‘আয়ুৰ্বেদ’ নামেৰে জনাজাত ভাৰতীয় সামগ্ৰিক চিকিৎসা পদ্ধতিত কৰ্কট ৰোগকে ধৰি বিভিন্ন ৰোগৰ চিকিৎসাৰ বাবে মূলতঃ উদ্ভিদভিত্তিক ঔষধ বা প্ৰস্তুতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ১৯৮১ চনৰ পৰা ২০০২ চনৰ ভিতৰত বিশ্বজুৰি প্ৰৱৰ্তিত কমেও ৮৭৭ টা ক্ষুদ্ৰ অণুযুক্ত ঔষধৰ ভিতৰত বেছিভাগৰে (৬১%) উৎপত্তি প্ৰাকৃতিক সামগ্ৰীৰ পৰাই অনুসন্ধান কৰিব পাৰি। যদিও বহু কৃত্ৰিম ঔষধ কম্বিনেটৰিয়েল ৰসায়নৰ জৰিয়তে উৎপাদন কৰা হয়, তথাপি উদ্ভিদভিত্তিক ঔষধবোৰ অন্ততঃ জৈৱৰাসায়নিকভাৱে মানুহৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে অধিক উপযোগী। তথাপি আধুনিক চিকিৎসা বিজ্ঞানে প্ৰাকৃতিক সামগ্ৰীৰ ঔষধি ব্যৱহাৰক অতি উচ্চ সন্মান প্ৰদান কৰা নাই বা উৎসাহিত কৰা নাই।
হালধি এনে এবিধ
উদ্ভিদ যাৰ ঔষধি ব্যৱহাৰৰ ইতিহাস অতি দীঘলীয়া, প্ৰায় ৪০০০ বছৰ আগৰ।
দক্ষিণ-পূব এছিয়াত হালধি কেৱল প্ৰধান মছলা হিচাপেই নহয় ধৰ্মীয় অনুষ্ঠানত উপাদান
হিচাপেও ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উজ্জ্বল হালধীয়া ৰঙৰ বাবে হালধিক ‘ভাৰতীয় কেশৰ’ বা Indian Saffron বুলিও জনা যায়। আধুনিক চিকিৎসা বিজ্ঞানে ইয়াৰ গুৰুত্ব স্বীকাৰ কৰিবলৈ
আৰম্ভ কৰিছে, যিটো যোৱা ২৫ বছৰৰ ভিতৰত প্ৰকাশিত হালধিৰ
বিষয়ে ৩০০০ৰো অধিক প্ৰকাশনে ইংগিত দিছে।
উৎপত্তি, নামাকৰণ ইত্যাদি
সাধাৰণভাৱে হালধি চাৰি প্ৰকাৰৰ। বন হালধি, কৰ্পূৰ হালধি, ঔষধি হালধি আৰু সাধাৰণ হালধি। এই চাৰিবিধ হালধিৰ ভিতৰত সকলোতকৈ মূল্যবান আৰু উপযোগী হালধিবিধ হ’ল আমি প্ৰতিদিনে ব্যৱহাৰ কৰা হালধিবিধ। ‘পাৰদ সংহিতা’ত ইয়াক সৰ্বগুণসম্পন্ন হিচাপে উল্লেখ কৰি এবছৰলৈ হালধি আৰু গাখীৰ প্ৰয়োগ কৰি সুস্বাস্থ্য বজাই ৰখাৰ উপদেশ দিয়া হৈছে। বৈদিক সংস্কৃতিত হালধিৰ ব্যৱহাৰ প্ৰায় ৪০০০ বছৰ আগৰপৰাই আৰম্ভ হৈছিল, য’ত ইয়াক ৰান্ধনীশালৰ মছলা হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল আৰু ইয়াৰ কিছু ধৰ্মীয় তাৎপৰ্যও আছিল। ভাৰতবৰ্ষত বৈদিক যুগৰপৰাই পাৰিবাৰিক আৰু সামাজিক জীৱনৰ লগতে স্বাস্থ্যসেৱাৰ বিধানত হালধি এবিধ গুৰুত্বপূৰ্ণ সামগ্ৰী আছিল। ই সম্ভৱতঃ চীনদেশত ৭০০ খ্ৰীষ্টাব্দত, পূব আফ্ৰিকাত ৮০০ খ্ৰীষ্টাব্দত, পশ্চিম আফ্ৰিকাত ১২০০ খ্ৰীষ্টাব্দত আৰু অষ্টাদশ শতিকাত জামাইকাৰ সমাজ-জীৱনত গুৰুত্তব লাভ কৰা আৰম্ভ কৰিছিল। সংস্কৃত চিকিৎসা গ্ৰন্থ আৰু আয়ুৰ্বেদিক আৰু ইউনানী পদ্ধতি অনুসৰি দক্ষিণ এছিয়াত হালধিৰ ঔষধি ব্যৱহাৰৰ ইতিহাস বহু পুৰণি। ২৫০ খ্ৰীষ্টপূৰ্বৰ সুশ্ৰুতৰ আয়ুৰ্বেদ সংহিতাত বিষাক্ত খাদ্যৰ প্ৰভাৱৰ পৰা উপশম পাবলৈ হালধিযুক্ত মলমৰ পৰামৰ্শ দিয়া হৈছে। খ্ৰীষ্টীয় অষ্টম শতিকাৰ ভিতৰত ভাৰত মহাসাগৰ আৰু আৰব সাগৰেদি পশ্চিম দিশলৈ হালধিৰ ব্যৱসায় বিস্তাৰ হৈছিল আৰু য়েমেন আৰু পূব আফ্ৰিকা উভয়তে উপনীত হৈছিল, য’ত মৰিচাছ, ৰিইউনিয়ন আৰু ৰড্ৰিকেছ মাস্কাৰেন দ্বীপপুঞ্জকে ধৰি এলেকাবোৰ আছিল। বাৰ্বাৰ, বেদুইন আৰু ইহুদী ব্যৱসায়ীসকলৰ নিয়ন্ত্ৰণত থকা কাৰাভান পথেৰে ইয়াক উপ-ছাহাৰা আফ্ৰিকাৰ ভূমিৰে পৰিৱহন কৰা হৈছিল। সপ্তম শতিকাৰ ভিতৰত পূব দিশৰ চীনলৈও লৈ যোৱা হৈছিল হালধিক। যাৰ ফলত ইয়াৰ খেতি আৰু ব্যৱহাৰ দুয়োটা বিয়পি পৰিছিল। মাৰ্ক’ প’ল’ৱে ইয়াক কেৱল চীনতে নহয়, সুমাত্ৰা আৰু ভাৰতৰ মালাৱাৰ উপকূলৰ কাষতো বৃদ্ধি হোৱা দেখিছিল। ১২৮০ চনত মাৰ্ক’ প’ল’ৱে এই মছলাৰ বিষয়ে বৰ্ণনা কৰিছিল। কেশৰৰ দৰেই ইমান মিল থকা, বিশেষ গুণ থকা এইবিধ কাণ্ড দেখি আচৰিত হৈছিল তেওঁ। হালধিৰ নাম প্ৰচাৰৰ বাবে অৱশ্যে এটা বেলেগ পথ থকা যেন লাগে, যিটোৱে সম্ভৱতঃ অধিক উত্তৰ দিশৰ পথত ইয়াৰ যাত্ৰাত আচকেনাজী ইহুদীসকলক জড়িত কৰে। হিব্ৰু হালধিৰ সৈতে সম্পৰ্কিত শব্দবোৰ য়িদ্দিছ, গ্ৰীক, ইটালীয়, বুলগেৰিয়ান, ৰাছিয়ান, ইউক্ৰেইনিয়ান, কোৰিআন, ফিনিছ, নৰৱেইয়ান, জাৰ্মান, ইষ্ট’নিয়ান, চ্ছেক, ক্ৰ’ৱেচিয়ান, ডাচ্ছ, ব্ৰেটন, কেটালান, স্পেনিছ, আনকি কোৰিয়ান ভাষাতো দেখা যায়।
আজিৰ তাৰিখত হালধিৰ খেতি ক্ৰান্তীয় অঞ্চলত বহুলভাৱে কৰা হয় আৰু বিভিন্ন সংস্কৃতি আৰু দেশত ইয়াক বিভিন্ন নামেৰে জনা যায়। উত্তৰ ভাৰতত হালধিক সাধাৰণতে ‘হালদী’ বুলি কোৱা হয়, যিটো শব্দ হৰিদ্ৰৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে আৰু দক্ষিণত ইয়াক ‘মঞ্জল’ বুলি কোৱা হয়, যিটো শব্দ প্ৰাচীন তামিল সাহিত্যত সঘনাই ব্যৱহাৰ কৰা হয়। হালধি নামটো লেটিন শব্দ টেৰা মেৰিটা (terra merita) অৰ্থাৎ পুণ্য পৃথিৱী (meritorious earth)-ৰ পৰা আহিছে, যি পিহি লোৱা হালধিৰ ৰঙক বুজায়, যিটো এটা খনিজ ৰঞ্জক পদাৰ্থৰ দৰে। ফৰাচী ভাষাত ইয়াক terre merite আৰু বহু ভাষাত সৰলভাৱে ‘হালধীয়া শিপা’ বুলি জনা যায়। বহু সংস্কৃতিত ইয়াৰ নাম লেটিন শব্দ curcuma-ৰ ওপৰত আধাৰিত। সংস্কৃত ভাষাত হালধিৰ কমেও ৫৩ টা নাম আছে, য’ত অনেস্থা (বলিদান বা হোমৰ বাবে অৰ্পণ কৰা নহয়), ভদ্ৰ (শুভ বা ভাগ্যৱান), বহুলা (প্ৰচুৰ), ধীৰঘৰজ (দেখাত দীঘলীয়া), গন্ধপ্লাশিকা (যিটোৱে ভাল গোন্ধ উৎপন্ন কৰে), গৌৰী (মেলা বনোৱা), ঘৰশনি (ঘঁহি), হালদি (যিটোৱে ইয়াৰ উজ্জ্বল ৰঙৰ প্ৰতি দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰে), হৰিদ্ৰ (হৰিৰ প্ৰিয়, ভগৱান শ্ৰীকৃষ্ণ), হৰিতা (সেউজীয়া), হেমৰাগী (সোণালী ৰং প্ৰদৰ্শন কৰে), হেমৰাগিনি (সোণালী ৰং দিয়ে), হৃদয়বিলাচিনি (হৃদয়ক আনন্দ দিয়ে, মনোমোহা), জয়ন্তী (ৰোগক জয় কৰা), জোৱাৰন্তিকা (যি জ্বৰ নিৰাময় কৰে), কাঞ্চনী (সোণালী ৰং প্ৰদৰ্শন কৰে), কাবেৰী (বেশ্যা), কৃমিঘ্নি বা কাশপ (কৃমি হত্যাকাৰী), ক্ষমাতা (সামৰ্থতা), লক্ষ্মী (সমৃদ্ধি), মংগলপ্ৰদ (যিজনে শুভ দান কৰে), মংগল্য (শুভ), মেহাগনি (চৰ্বি হত্যাকাৰী), নিশা (ৰাতি), নিশাখ্যা (ৰাতি বুলি জনাজাত), নিশাৱা (অন্ধকাৰ পৰিষ্কাৰ কৰে আৰু ৰং প্ৰদান কৰে), পাটৱালুকা (সুগন্ধিযুক্ত গুড়ি), পবিত্ৰ (পবিত্ৰ), পিংগা (লাল-বাদামী), পিঞ্জা (হালধীয়া-ৰঙা গুড়ি), পিতা (হালধীয়া), পিতিকা (যিটোৱে হালধীয়া ৰং দিয়ে), ৰাভাংগবস (যিটোৱে চৰ্বি দ্ৰৱীভূত কৰে), ৰঞ্জনী (যিটোৱে ৰং দিয়ে), ৰাত্ৰিমণিকা (যিটোৱে চন্দ্ৰৰ পোহৰৰ দৰে সুন্দৰ), শিফা (আঁহযুক্ত মূল), শোভ্ণ (উজ্জ্বল ৰং), শিৱ (কৃপাময়), শ্যাম (অন্ধকাৰ ৰঙীন), সৌভাগয়া (ভাগ্যৱান), সুৰবাণ (সোণালী ৰং), সুৰ্বনৱৰ (যিটোৱে সোণৰ ৰং প্ৰদৰ্শন কৰে), তামাসীনী (ৰাতিৰ দৰে সুন্দৰ), উমাৱৰ (পাৰ্বতী, ভগৱান শিৱৰ পত্নী), বৈৰাগী (যি কামনামুক্ত হৈ থাকে), ভাৰবৰ্ণিনি ( যিয়ে উজ্জ্বল ৰং দিয়ে), অৰ্ণ দত্ৰী (শৰীৰৰ ৰং বৃদ্ধিকাৰী), বাৰ্নিণী (যিটোৱে ৰং দিয়ে), বিশাগনি (বিষ হত্যাকাৰী), যমিনি (ৰাতি), যোশীতাপ্ৰিয়া (পত্নীৰ প্ৰিয়), আৰু য়ুৱতী (কণমানি ছোৱালী)।
দেশে দেশে হালধি
আৰবীত— কুৰকুম, উকদাহ চাফৰা (Kurkum, Uqdah safra), আৰ্মেনিয়ান ভাষাত— টুৰমেৰিক, টুৰমেৰিগ (Toormerik, Turmerig), বাঙালীত— হালুদ (Halud), বুলগেৰিয়ান ভাষাত— কুৰকুমা (Kurkuma) বাৰ্মিজ ভাষাত— ছানৱেন, ছানউইন, ছানাই, নানউইন (Hsanwen, Sanwin, Sanae, Nanwin), কাটালান ভাষাত— কুৰকুমা (Cúrcuma), চীনা ভাষাত— ইউ চিন, ইউ জিন, ৱং গেউং, গেউং ৱং, ৱাট গাম, হুয়াং জিয়াং, জিয়াং হুয়াং, ইউ জিন, ইউ জিন ছিয়াং জেন (Yu chin, Yu jin, Wohng geung, Geung wohng, Wat gam, Huang jiang, Jiang huang, Yu jin, Yu jin xiang gen), ক্ৰ’ৱেচিয়ান ভাষাত— ইণ্ডিজস্কি চাফৰান, কুৰকুমা (Indijski šafran, Kurkuma), চেক ভাষাত— কুৰকুমা, ইণ্ডিকি শ্বাফ্ৰান, জিলুটি কোৰেন, জিলুটি জাজভোৰ (Kurkuma, Indický Šafrán, Žlutý kořen, Žlutý zázvor), ধীভেহী ভাষাত— ৰীন’ধূ (Reen’dhoo), ডেনিছ ভাষাত— গুৰকেমেজে (Gurkemeje), ডাটচ ভাষাত— গিলৱৰ্টেল, কুৰকুমা টাৰমেৰিক, ক’এনজিট, ক’এনিৰ (Dutch Geelwortel, Kurkuma Tarmeriek, Koenjit, Koenir), ইংৰাজীত— ভাৰতীয় কেশৰ (Indian Safron), এস্পেৰান্টো ভাষাত— কুৰকুমো (Kurkumo), এষ্ট’নিয়ান ভাষাত— হৰিলিক কুৰকুমা, কুৰকুম, পিক কোল্লাজুৰ, ল’হ্নৱ কোল্লাজুৰ, হৰিলিক কুৰকুমা, কুৰকুম, পিক কল্লাজুৰ, ল’হ্নভ কোল্লাজুৰ (Harilik kurkuma, Kurkum, Pikk kollajuur, Lŏhnav kollajuur, Harilik kurkuma, Kurkum, Pikk kollajuur, Lŏhnav kollajuur), ফাৰ্চীত— জাৰ্ডচুবেহ (Zardchubeh), ফিনিচ ভাষাত— কুৰকুমা, কেলটাজুৰি (Kurkuma, Keltajuuri), ফৰাচীত— কুৰকুমা, ছাফ্ৰান ডেছ ইণ্ডেছ, টেৰে-মেৰাইট, ছৌচেট ডেছ ইণ্ডেছ (Curcuma, Safran des Indes, Terre-mérite, Souchet des Indes), গালিচিয়ান ভাষাত— কুৰকুমা (Cúrcuma), জাৰ্মান ভাষাত— কুৰকুমা, ছাৰ্গা গ্যমবাৰ্গিয়ৰ্কেৰ (Curcuma, Sárga gyömbérgyökér), গ্ৰীকত— কিট্ৰিনোৰিজা, কৌৰকৌমি, কৌৰকৌমাছ (Kitrinoriza, Kourkoumi, Kourkoumas), গুজৰাটীত— হালাদ, হালদাৰ (Halad, Haldar), হিব্ৰুত— কুৰকুম (Kurkum), হিন্দীত— হালদী (Haldi), হাংগেৰিয়ান ভাষাত— কুৰকুমা, ছাৰ্গা গ্যমবাৰ্গিয়ৰ্কেৰ (Kurkuma, Sárga gyömbérgyökér), আইচলেণ্ডত কোৱা হয়— টুৰ্মেৰিক (Túrmerik), ইণ্ডোনেছিয়ান ভাষাত— কুনিত, কুনিৰ; দৌন কুনিত (Kunyit, Kunir; Daun kunyit), ইটালীয়ান ভাষাত— কুৰকুমা (Curcuma), জাপানীজ ভাষাত— উকন, টামেৰিক্কু (Ukon, Tamerikku), কন্নড়াত— আৰিষিনা, আৰিসিনা (Arishina, Arisina), খমেৰ ভাষাত— ৰোমিয়েট, লোমিয়েট, লামিয়েট (Romiet, Lomiet, Lamiet), কোৰিয়ান ভাষাত— কাং-হৱাং, কেওলকুমা কলকুমা, চিম-হৱাং, টিওমেৰিক, টমেৰিক, টুমেৰিক, উলগম, উলগুমুন (Kang-hwang, Keolkuma Kolkuma, Sim-hwang, Teomerik, Tomerik, Tumerik, Ulgum, Ulgumun), লাওটিয়ান ভাষাত— খী মিন খুন, খমিন খুন (Khi min khun, Khmin khÜn), লাটভিয়ানত— কুৰকুমা (Kurkuma),লিথুৱেনিয়ান ভাষাত— চাইবাৰজোলে, কুৰকুমা, ডাজিনে চিবাৰজোলে (Ciberžole, Kurkuma, Dažine ciberžolé), মালয় ভাষাত— কুনিত বাসহ (Kunyit basah), মালয়ালমত— মঞ্জল (Manjal), মাৰাঠীত— হালাদ (Halad), নেপালীত— হালদী, হাৰ্ডি, বেছাৰ (Haldi, Hardi, Besar), নৰৱেৰ ভাষাত— গুৰকেমেই (Gurkemeie), পাহলৱী ভাষাত— জৰ্দ-চুবাগ (Zard-choobag), পাষ্টো ভাষাত— জাৰচোবা (Zarchoba), পলিছ ভাষাত— কুৰকুমা, অষ্ট্ৰিজ ডুগি, ছাফ্ৰান ইণ্ডিজস্কি (Kurkuma, Ostryź długi, Szafran indyjski), পৰ্তুগীজত— (একাফ্ৰাৰাও দ্য ইণ্ডিয়া, কুৰকুমা (Açafrão da Índia, Curcuma), পাঞ্জাবীত— হালদী (Haldi), ৰোমানিয়ান ভাষাত— কুৰকুমা (Curcumǎ), ৰাছিয়ানত— কোৰেন, কুৰকুমি, কুৰকুমা (Koren, kurkumy, Kurkuma), সংস্কৃতত— আমেষ্ট, বহুল, ভদ্ৰ, ধীৰঘৰাজ, গণ্ডপ্লাশিকা, গৌৰী, ঘৰশনি, হালদি, হৰিদ্ৰ, হৰিতা, হেমৰাগী, হেমৰাগিনি, হৃদয়বিলাচিনী, জয়ন্তী, জোৱাৰন্তিকা, কাঞ্চনী, কাবেৰী, কৃমিঘন, ক্ষমাতা, ক্ষপ, লক্ষ্মী, মংগলপ্ৰদ, মংগল্য, মেহাগনি, নিশা , যমিনি, যোশীতাপ্ৰিয়া, য়ুৱতি (Ameshta, bahula, bhadra, dhirgharaja, gandaplashika, gauri, gharshani, haldi, haridra, harita, hemaragi, hemaragini, hridayavilasini, jayanti, jwarantika, kanchani, kaveri, krimighana, kshamata, kshapa, lakshmi, mangalaprada, mangalya, mehagni, nisha, nishakhya, nishawa, patavaluka, pavitra, pinga, pinja, pita, pitika, rabhangavasa, ranjani, ratrimanika, shifa, shiva, shobhana, shyama, soubhagaya, suvarna, suvarnavarna, tamasini, umavara, vairagi, varavarnini, varnadatri, varnini, vishagni, yamini, yoshitapriya, yuvati), সিংহলীত— কহা (Kaha), শ্লোভাক ভাষাত— কুৰকুমা (Kurkuma), স্লোভেনিয়ান ভাষাত— কুৰকুমা (Kurkuma), স্পেনিছত— কুৰকুমা, আজাফ্ৰান আৰাবে (Cúrcuma, Azafrán arabe), শ্বাহিলীত— মাঞ্জানো (Manjano), ছুইডিছ ভাষাত— গুৰকমেজা (Gurkmeja), তাগালগ ভাষাত— দিলাও (Dilaw), তামিলত— মঞ্জল (Manjal), তেলেগুত— হৰিদ্ৰ, পাসুপু (Haridra, Pasupu) থাই ভাষাত— খা মিন চান, খা মিন, ৱানচকমাদলুক (Kha min chan, Kha min; Wanchakmadluk), তিব্বতীত— গাছেৰ, ছা চেৰ (Gaser, Sga ser), তুৰ্কীচ ভাষাত— হিণ্ট চাফ্ৰানী, চাৰী বয়া, জেৰদিকল, চাফ্ৰান ক’কু’, জেৰদালি, জাৰ্দিকপ, জেৰ্দিকিউকব (Hint safrani, Sari boya, Zerdeçal, Safran kökü, Zerdali, Zerdeçöp, Zerdecube), ইউক্ৰেইনত— কুৰকুমা (Kurkuma), উৰ্দুত— হালদী, জাৰ্ড চুব (Haldi, Zard chub), ভিয়েটনামীত— বট নহে, চু নহে, নহে, উআট কিম, খোং হোৱাং (Bot nghe, Cu nghe, Nghe, Uat Kim, Khuong hoang) আৰু য়িদ্দিছ ভাষাত— কুৰকুমে (Kurkume)।
হালধি হৈছে গ্রীষ্মমণ্ডলীয় দক্ষিণ এছিয়াৰ থলুৱা আদা পৰিয়ালৰ জিংগিবেৰাচিয়া (Zingiberaceae) নামৰ এবিধ ৰাইজ’মেটাছ তৃণজাতীয় বহুবৰ্ষজীৱি উদ্ভিদ কুর্কুমা লংগা (Curcuma longa)-ৰ উৎপাদন। বিশ্বজুৰি ১৩৪টা প্ৰজাতিৰ কাৰকুমা চিনাক্ত কৰা হৈছে। ইয়াৰে অধিকাংশৰ স্থানীয় নাম সাধাৰণ আৰু বিভিন্ন ঔষধৰ প্ৰস্তুতিৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। হালধি গছক ২০ ডিগ্ৰী চেলছিয়াছৰ পৰা ৩০ ডিগ্ৰী চেলছিয়াছৰ ভিতৰত উষ্ণতা আৰু বাৰ্ষিক যথেষ্ট পৰিমাণৰ বৰষুণৰ প্ৰয়োজন হয়। একোডাল গছ ১ মিটাৰ উচ্চতালৈকে বৃদ্ধি পায়, আৰু পাতবোৰ দীঘল, দীঘলীয়া হয়। বছৰি হালধি প্ৰাইজমৰ বাবে সংগ্ৰহ কৰা হয়, আৰু পিছৰ ঋতুত সেই প্ৰাইজমবোৰৰ কিছুমানৰ পৰা পুনৰ বীজ সিঁচা হয়। হালধি য’ৰ পৰা উৎপন্ন হয়, সেই প্ৰাইজ’মটো কন্দযুক্ত, ৰুক্ষ আৰু খণ্ডিত ছাল থাকে। মাটিত থকা পাতবোৰৰ তলত প্ৰাইজ’মবোৰ পূৰ্ণবয়স্ক হয়। ইহঁতৰ ৰং হালধীয়া বাদামী ৰঙৰ আৰু ভিতৰৰ অংশটো নিস্তেজ কমলা ৰঙৰ। মূল প্ৰাইজ’মটো দূৰৈৰ মূৰত জোঙা বা ক্ষীণ আৰু ইয়াৰ দৈৰ্ঘ্য ২.৫–৭.০ চে.মি. (১–৩ ইঞ্চি) আৰু ব্যাসৰ ২.৫ চেণ্টিমিটাৰ হালধিৰ ৰাইজ’ম শুকুৱাই ল’লে অলপ তিতা হয়, তথাপি মিঠা সোৱাদযুক্ত হালধীয়া গুড়ি কৰি পিহিব পাৰি।
১৩৪ টা প্ৰজাতি
বিশ্বজুৰি ১৩৪টা
প্ৰজাতিৰ কাৰকুমা (Carcuma)ৰ চিনাক্ত কৰা হৈছে। উক্ত
প্ৰজাতিসমূহৰ নাম এনেধৰণৰ— Curcuma aeruginosa (pink and blue ginger),
Curcuma albicoma, Curcuma albi ora, Curcuma alismatifolia (summer tulip),
Curcuma amada (mango ginger), Curcuma amarissima, Curcuma Americana, Curcuma
angustifolia (tall hidden ginger), Curcuma aromatica, Curcuma attenuata,
Curcuma aurantiaca (rainbow curcuma), Curcuma aurantiflora, Curcuma
australasica (Cape York turmeric), Curcuma bakeriana, Curcuma bicolor (candy
corn), Curcuma brog, Curcuma burttii, Curcuma caesia, Curcuma cannanorensis,
Curcuma cannanorensis var. Lutea, Curcuma caulina, Curcuma careyana, Curcuma
certothecca, Curcuma chuanezhe, Curcuma chuanhuangjiang, Curcuma chuanyujin,
Curcuma cochinchinensis, Curcuma codonantha, Curcuma coerulea, Curcuma
colorata, Curcuma comosa, Curcuma cordata (jewel of Thailand), Curcuma
cordifolia, Curcuma coriacea, Curcuma decipiens, Curcuma domestica (Emperor variegated),
Curcuma ecalcarata, Curcuma ecomata, Curcuma elata (giant plume), Curcuma
erubescens, Curcuma euchroma, Curcuma euclroma, Curcuma exigua, Curcuma
ferruginea, Curcuma flaviflora (red fireball ginger), Curcuma glans, Curcuma
glaucophylla, Curcuma gracillima (chocolate zebra), Curcuma grahamiana, Curcuma
grandiflora, Curcuma haritha, Curcuma harmandii (emerald pagoda ginger),
Curcuma heyneana, Curcuma inodora (pink ginger), Curcuma karnatakensis, Curcuma
kudagensis, Curcuma kwangsiensis, Curcuma kwangsiensis var.affinis, Curcuma
kwangsiensis var. puberula, Curcuma lanceolata, Curcuma latiflora, Curcuma
latifolia, Curcuma leopoldi, Curcuma leucorhiza, Curcuma loerzingii, Curcuma
lillicina (pink cloud), Curcuma longa (turmeric), Curcuma longiflora, Curcuma
longi spica, Curcuma lutea, Curcuma malabarica, Curcuma mangga, Curcuma
meraukensis, Curcuma montana, Curcuma musacea, Curcuma mutabilis, Curcuma
neilgherrensis, Curcuma nilamburensis, Curcuma ochrorhiza, Curcuma of cinalis,
Curcuma olena, Curcuma oligantha (white turmeric), Curcuma oligantha var.
lutea, Curcuma ornate (ornate plume ginger), Curcuma pallida,Curcuma parviflora
(white angel), Curcuma parvula, Curcuma peethapushpa, Curcuma petiolata (Temu
Puteri in Java), Curcuma phaeocaulis, Curcuma pierreana (sleeping princess),
Curcuma plicata, Curcuma porphyrotaenia, Curcuma prakasha, Curcuma
pseudomontana, Curcuma purpurascens, Curcuma purpurea, Curcuma raktakanta,
Curcuma ranadei, Curcuma reclinata, Curcuma rhabdota, Curcuma rhomba, Curcuma
roscoeana (pride of Burma), Curcuma rotunda, Curcuma rubescens (wine red
plume), Curcuma rubricaulis, Curcuma rubrobracteata (fire plug), Curcuma
sessilis, Curcuma siamensis, Curcuma sichuanensis, Curcuma singularis (Easan
white), Curcuma soloensis, Curcuma sparganifolia, Curcuma speciosa, Curcuma
spicata, Curcuma stenochila, Curcuma strobilifera, Curcuma sulcata, Curcuma
sumatrana (Sumatra ginger), Curcuma sylvatica, Curcuma sylvestris, Curcuma
thalakaveriensis, Curcuma thorelii (Chiang Mai Snow), Curcuma trichosantha,
Curcuma vamana, Curcuma vellanikkarensis, Curcuma viridi ora, Curcuma
wenchowensis, Curcuma wenyujin, Curcuma xanthorrhiza, Curcuma yunnanensis
(Yunnan plume ginger), Curcuma zanthorrhiza (temulawak), Curcuma zedoaria
(zedoary white turmeric) Curcuma zerumbet।
উৎপাদন
ভাৰতবৰ্ষই বিশ্বৰ
সৰ্বাধিক হালধি উৎপাদন কৰে। সেই অনুসৰি বিশ্বৰ মুঠ উৎপাদনৰ ৮০% হালধি ভাৰতত হয়।
ইয়াৰ অন্তৰ্নিহিত গুণ আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ জৈৱ সক্ৰিয় যৌগ কাৰকুমিন (curcumin)-ৰ উচ্চ পৰিমাণৰ বাবে ভাৰতীয় হালধিক বিশ্বৰ ভিতৰতে শ্ৰেষ্ঠ বুলি গণ্য কৰা
হয়। দক্ষিণ ভাৰতৰ তামিলনাডুৰ এখন চহৰ ইৰ’ড হৈছে বিশ্বৰ
সৰ্ববৃহৎ হালধি উৎপাদনকাৰী আৰু আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যৱসায়িক কেন্দ্ৰ। এই চহৰক Yellow
City, Turmeric City বা Textile City বুলিও
জনা যায়। মহাৰাষ্ট্ৰৰ এখন চহৰ ছাংগলী, আকাৰ আৰু গুৰুত্বৰ
ফালৰ পৰা ইৰ’ডৰ পিছতে দ্বিতীয় স্থানত আছে হালধিৰ উৎপাদন আৰু
ব্যৱসায়িক স্থান হিচাপে।
.jpeg)
হালধিৰ গঠন
হালধিৰ পৰা ১০০
টাতকৈও অধিক উপাদান পৃথক কৰা হৈছে। শিপাৰ মূল উপাদানটো হ’ল
এটা অস্বাভাৱিক তেল, ইয়াত হালধি থাকে, আৰু হালধিত কাৰকুমিন’ইড নামৰ আন ৰংযুক্ত দ্ৰব্য আছে।
কাৰকুমিন’ইডত কাৰকুমিন ডিমেথক্সিকাৰকুমিন, ৫’-মিথক্সিকাৰকুমিন আৰু ডাইহাইড্ৰ’কাৰকুমিন থাকে, যিবোৰ প্ৰাকৃতিক এণ্টিঅক্সিডেন্ট
বুলি পোৱা যায়। মানক ৰূপত হালধিত আৰ্দ্ৰতা (৯%), কাৰকুমিন
(৫–৬.৬%), অতিৰিক্ত পদাৰ্থ (ওজন অনুসৰি
০.৫%), ছাই (৩%), আৰু অস্বাভাৱিক তেল
(৩.৫%) থাকে। অস্বাভাৱিক তেলৰ ভিতৰত d-α-ফেলেণ্ড্ৰিন,
d-sabinene, cinol, borneol, zingiberene, আৰু sesquiterpenes
অন্তৰ্ভুক্ত। জাৰ্মাক্ৰ’নৰ দৰে বিভিন্ন ধৰণৰ
চেস্কুইটাৰপিন আছে; টেৰমেৰন; ar-(+)-, α-, আৰু β-টাৰ্মেৰন; β-বিছাবলিন;
α-কাৰকুমিন; জিংগিবেৰেন; β-চেস্কুইফেলেণ্ডেৰিন;
বিছাকুৰন; কাৰকুমেনন; ডিহাইড্ৰ’কাৰ্ডিঅ’ন; procurcumadiol; বিচ-একুমল;
কাৰকুমেনল; আইছ’প্ৰ’কুৰকুমেনল; এপিপ্ৰ’কুৰকুমেনল;
procurcumenol; জেড’এৰ’নডাইঅ’ল; আৰু কাৰ্লন। ইয়াৰে বহুতো এটা প্ৰজাতিৰ বাবে
নিৰ্দিষ্ট। হালধিৰ সুগন্ধিৰ বাবে দায়ী উপাদানসমূহ হ’ল—
আৰ্টাৰমেৰন আৰু জিংগিবেৰেন। ৰাইজ’মবোৰত
ষ্টিগমাষ্টেৰল, β-চিট’ষ্টেৰল, কলেষ্টেৰল, আৰু
২-হাইড্ৰক্সিমিথৰ লগতে চাৰিটা নতুন পলিচেকাৰাইড-ইউকোনান থকাৰ কথাও কোৱা হৈছে।
পুষ্টি বিশ্লেষণত দেখা গৈছে যে ১০০ গ্ৰাম হালধিত ৩৯০ কিলোকেলৰি, মুঠ চৰ্বি ১০ গ্ৰাম, সংপৃক্ত চৰ্বি ৩ গ্ৰাম, কলেষ্টেৰল ০ মিলিগ্ৰাম, ০.২ গ্ৰাম কেলচিয়াম,
০.২৬ গ্ৰাম ফছফৰাছ, ১০ মিলিগ্ৰাম ছডিয়াম,
২৫০০ মিলিগ্ৰাম পটাছিয়াম, ৪৭.৫ মিলিগ্ৰাম
আইৰণ, ০.৯ মিলিগ্ৰাম থাইয়ামিন, ০.১৯
মিলিগ্ৰাম ৰাইব’ফ্লেভিন, ৪.৮ মিলিগ্ৰাম
নিয়াচিন, ৫০ মিলিগ্ৰাম এছক’ৰবিক এচিড,
৬৯.৯ গ্ৰাম মুঠ কাৰ্বহাইড্ৰেট, ২১ গ্ৰাম
ডায়েটেৰী ফাইবাৰ, ৩ গ্ৰাম চেনি, আৰু ৮
গ্ৰাম প্ৰ’টিন। হালধি ω-3 ফেটি এচিড আৰু α-লিন’লেনিক এচিডৰো এটা ভাল উৎস।
ব্যৱহাৰ আৰু গুৰুত্ব
হালধিক খাদ্য সামগ্ৰী, প্ৰসাধন, ঔষধ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। দক্ষিণ এছিয়া আৰু মধ্যপ্ৰাচ্যৰ ৰন্ধন প্ৰণালীত ইয়াক মছলা হিচাপে বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ই তৰকাৰীক ইয়াৰ স্বকীয় হালধীয়া ৰং আৰু সোৱাদ দিয়ে। ইয়াক পনীৰ, মাখন, আৰু অন্যান্য খাদ্যত ৰঞ্জক দ্ৰব্য হিচাপেও ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ভাৰতীয় প্ৰভাৱৰ ফলত ইথিওপিয়াৰ খাদ্যত হালধিয়ে স্থান লাভ কৰিছে। দক্ষিণ আফ্ৰিকাত পৰম্পৰাগতভাৱে উতলা বগা চাউলত সোণালী ৰং দিবলৈ হালধি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। টিনপাতত ভৰোৱা পানীয়, দুগ্ধজাত সামগ্ৰী, বেকড সামগ্ৰী, আইচক্ৰীম, হালধীয়া কেক, দৈ, কমলাৰ ৰস, বিস্কুট, পপকৰ্ণ, মিঠাই, কেক আইচিং, শস্যজাতীয় খাদ্য, চচ, জেলেটিন আদিতো হালধি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বেছিভাগ বাণিজ্যিক তৰকাৰী গুড়িত ই এক উল্লেখযোগ্য উপাদান। এছিয়ান খাদ্যত হালধিৰ অসংখ্য ব্যৱহাৰ আছে। ইয়াক টেঙা আৰু মিঠা খাদ্যত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। পূবৰ বিশেষ খাদ্য যেনে সতেজ হালধিৰ আচাৰত ইয়াক বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এছিয়াৰ দেশসমূহত মানুহৰ ক্ষেত্ৰত হালধি খোৱাৰ পৰিমাণ ২০০–১০০০ মিলিগ্ৰাম/দিনৰ ভিতৰত বা ১৬০–৪৪০ গ্ৰাম/ব্যক্তি/বছৰৰ ভিতৰত। চহৰ অঞ্চলত এই পৰিমাণ গ্ৰাম্য অঞ্চলতকৈ কম।
হিচাপ অনুসৰি
বিকল্প চিকিৎসাৰ বাবে প্ৰতি বছৰে ১০ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰ পৰ্যন্ত ব্যয় কৰা হয়।
৬৫ কোটি ডলাৰতকৈ অধিক ডলাৰ উদ্ভিদ পৰিপূৰকত ব্যয় কৰা হয় যিবোৰ দীৰ্ঘদিনীয়া
প্ৰদাহজনিত ৰোগ যেনে ক্ৰনিক অব্ষ্ট্ৰাক্টিভ এয়াৰৱেজ ডিজিজ (COPD), হাঁপানী, আৰু বাতবিষৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
আয়ুৰ্বেদ, চীনা চিকিৎসা, কাম্পো
(জাপানী চিকিৎসা), ইজিপ্তৰ চিকিৎসা আদি পৰম্পৰাগত চিকিৎসা
বিজ্ঞানত উদ্ভিদ পৰিপূৰক যুগ যুগ ধৰি ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে। পৰম্পৰাগতভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা
কেইবাটাও ঔষধে প্ৰদাহ নিবাৰণকাৰী কাৰ্যকলাপ প্ৰদৰ্শন কৰে। হালধি হৈছে এনে এক
বনৌষধি। বাতবিষ, ক্ৰনিক এণ্টেৰিয়ৰ ইউভেইটিছ, কনজাংটিভাইটিছ, ছালৰ কৰ্কট ৰোগ, ছমপক্স, চিকেন পক্স, ঘাঁ ভাল
হোৱা, প্ৰস্ৰাৱৰ সংক্ৰমণ, যকৃতৰ ৰোগ
আদিৰ বাবে হালধি বনৌষধি ঔষধ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। পাচনতন্ত্ৰৰ বিকাৰতো ইয়াক
ব্যৱহাৰ কৰা হয়; ফ্লেটাছ, জণ্ডিচ,
ঋতুস্ৰাৱৰ অসুবিধা, আৰু কলিক হ্ৰাস কৰিবলৈ;
পেটৰ বিষ আৰু প্ৰসাৰণৰ বাবে; আৰু ভোক নলগা,
খাদ্যৰ পিছৰ পূৰ্ণতা অনুভৱ, যকৃত আৰু
পিত্তথলীৰ অভিযোগকে ধৰি ডিচপেপ্টিক অৱস্থাৰ বাবে। ইয়াৰ এণ্টি-ইনফ্লেমেটৰী,
কলেৰেটিক, এণ্টিমাইক্ৰ’বিয়াল,
আৰু কাৰ্মিনেটিভ ক্ৰিয়া আছে। হালধিৰ মূল ক্লিনিকেল লক্ষ্য হৈছে
পাচন অংগসমূহ— অন্ত্ৰত, পাৰিবাৰিক এডিন’মেটাছ পলিপ’ছিছৰ দৰে ৰোগৰ চিকিৎসাৰ বাবে; অন্ত্ৰত, প্ৰদাহজনিত অন্ত্ৰৰ ৰোগৰ চিকিৎসাৰ বাবে;
আৰু বৃহদান্ত্ৰত, বৃহদান্ত্ৰৰ কৰ্কট ৰোগৰ
চিকিৎসাৰ বাবে। বাতবিষৰ বাবে ৮–৬০ গ্ৰাম সতেজ হালধিৰ শিপা
দৈনিক তিনিবাৰকৈ লোৱাৰ পৰামৰ্শ দিয়া হৈছে। ডিচপেপচিয়াৰ বাবে ১.৩–৩.০ গ্ৰাম হালধিৰ শিপা খাব লাগে।
পৰম্পৰাগত ঔষধ হিচাপে হালধি
লোকচিকিৎসাত
বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত যুগ যুগ ধৰি চিকিৎসা প্ৰস্তুতিত হালধি ব্যৱহাৰ কৰা হৈ আহিছে।
আয়ুৰ্বেদিক পদ্ধতিত হালধিত শৰীৰৰ সামগ্ৰিক শক্তি শক্তিশালী কৰা, গেছ উপশম কৰা, কৃমি দূৰ কৰা, হজম
শক্তি বৃদ্ধি কৰা, ঋতুস্ৰাৱ নিয়ন্ত্ৰণ কৰা, পিত্তপাথৰ দ্ৰৱীভূত কৰা, বাতবিষৰ পৰা উপশম কৰা আদি বহু
ঔষধি গুণ আছে বুলি ভবা হয়। দক্ষিণ এছিয়াৰ বহু দেশত ইয়াক কাটি যোৱা, পোৰা, ঘাঁ হোৱা আদিৰ বাবে এণ্টিচেপ্টিক হিচাপে আৰু এণ্টিবেক্টেৰিয়েল
দ্ৰব্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। পাকিস্তানত ইয়াক এণ্টি-ইনফ্লেমেটৰী দ্ৰব্য হিচাপে
ব্যৱহাৰ কৰা হয় আৰু ইৰিটেবল বৱেল চিনড্ৰ’ম আৰু অন্যান্য
পাচনতন্ত্ৰৰ বিকাৰৰ সৈতে জড়িত গেষ্ট্ৰাইটিছৰ অস্বস্তিৰ প্ৰতিকাৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ
কৰা হয়। পাকিস্তান আৰু আফগানিস্তানত হালধি ঘাঁ পৰিষ্কাৰ কৰি ঘাঁৰ ওপৰত ৰখা জ্বলা
কাপোৰৰ টুকুৰাত লগাই ঘাঁবোৰ আৰোগ্য কৰিবলৈ উদ্দীপিত কৰা হয়। ভাৰতীয়সকল হালধি
ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত আগৰণুৱা। আয়ুৰ্বেদিক প্ৰয়োগৰ উপৰি তেজ বিশুদ্ধকৰণ আৰু ছালৰ
অৱস্থাৰ প্ৰতিকাৰৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ভাৰতৰ কিছুমান অঞ্চলৰ মহিলাসকলে অতিৰিক্ত
চুলি আঁতৰাবলৈ হালধি পেষ্ট ব্যৱহাৰ কৰে। ভাৰত, বাংলাদেশ,
পাকিস্তানৰ কিছুমান অঞ্চলত বিয়াৰ পূৰ্বে দৰা-কইনাৰ ছালত হালধিৰ
প্ৰলেপ প্ৰয়োগ কৰা হয়। ই ছালখন উজ্জ্বল কৰি তোলে আৰু ক্ষতিকাৰক বেক্টেৰিয়াক
শৰীৰৰ পৰা আঁতৰাই ৰাখে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। বৰ্তমান কেইবাটাও ছানস্ক্ৰীন
প্ৰস্তুত কৰাত হালধি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। হালধি আধাৰিত ফেচ ক্ৰীম তৈয়াৰ কৰাত
বহুকেইটা বহুজাতিক কোম্পানী জড়িত হৈ আছে।
আয়ুৰ্বেদিক চিকিৎসাত হালধি
বিভিন্ন
শ্বাস-প্ৰশ্বাসজনিত অৱস্থা যেনে— হাপানী, ব্ৰংকিয়ল
হাইপাৰএক্টিভিটি, আৰু এলাৰ্জিৰ লগতে যকৃতৰ বিকাৰ, ভোকহীনতা, বাতবিষ, ডায়েবেটিছৰ
ঘাঁ, নাকৰ পৰা পানী ওলোৱা, কাহ,
চাইনাছাইটিছ (আৰাউজো) আদিৰ বাবে এক সু-নথিভুক্ত চিকিৎসা। চীনা
পৰম্পৰাগত চিকিৎসা বিজ্ঞানত পেটৰ বিষৰ লগত জড়িত ৰোগৰ চিকিৎসাত ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা
হয়। প্ৰাচীন কালৰ পৰাই আয়ুৰ্বেদৰ নিৰ্দেশনা অনুসৰি হালধি চিকিৎসাৰ বাবে ব্যৱহাৰ
কৰা হৈ আহিছে। আয়ুৰ্বেদিক আৰু পৰম্পৰাগত চীনা চিকিৎসা পদ্ধতিত হালধিক তিতা পাচন আৰু
কাৰ্মিনেটিভ বুলি গণ্য কৰা হয়। ইউনানি চিকিৎসকসকলে কফ বাহিৰ কৰিবলৈয়ো হালধি
ব্যৱহাৰ কৰে। হালধিয়ে তেজৰ সঞ্চালন উন্নত কৰিবলৈ ৰক্তবাহী নলীকাসমূহ মুকলি কৰে।
ইয়াক চাউল, বীনৰ ব্যঞ্জনকে ধৰি খাদ্যৰ লগত মিহলাই হজম শক্তি
বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে গেছ আৰু পেট ফুলা কমোৱা হয়। ই ক’লাগ’গ, যকৃতত পিত্ত উৎপাদনক উদ্দীপিত কৰে আৰু পিত্তথলীৰ
জৰিয়তে পিত্ত নিৰ্গত কৰাত উৎসাহিত কৰে, যিয়ে শৰীৰৰ চৰ্বি
হজম কৰাৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰে। কেতিয়াবা গাখীৰ বা পানীৰ লগত মিহলাই হালধি খালে
অন্ত্ৰৰ বিসংগতিৰ লগতে চৰ্দি আৰু ডিঙিৰ বিষৰ চিকিৎসা কৰা হয়।
পৰম্পৰাগত চিকিৎসাৰ পৰা আধুনিক চিকিৎসালৈ
যদিও আধুনিক
চিকিৎসা পদ্ধতি বিভিন্ন ৰোগৰ চিকিৎসাত নিয়মিতভাৱে ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে, তথাপি ইয়াৰ বয়স ১০০ বছৰতকৈও কম। তুলনামূলকভাৱে পৰম্পৰাগত চিকিৎসা
বিজ্ঞানে হাজাৰ হাজাৰ বছৰ ধৰি মানৱ জাতিৰ সেৱা কৰি আহিছে, ই
যথেষ্ট নিৰাপদ আৰু ফলপ্ৰসূ। পৰম্পৰাগত চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ ব্যৱস্থা বা বৈজ্ঞানিক
ভিত্তি অৱশ্যে কমকৈ বুজা যায়। সমগ্ৰ প্ৰাচ্যত পৰম্পৰাগতভাৱে হালধি ৰোগ প্ৰতিৰোধ
আৰু চিকিৎসা দুয়োটাতে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। আধুনিক ইন ভিট্ৰ’ অধ্যয়নে
প্ৰকাশ কৰিছে যে হালধি এক শক্তিশালী এণ্টিঅক্সিডেন্ট, এণ্টি-ইনফ্লেমেটৰী,
এণ্টিমিউটেজেনিক, এণ্টিমাইক্ৰ’বিয়াল, আৰু এণ্টিকেন্সাৰ এজেণ্ট। ৰন্ধা-বঢ়াত আৰু
ঘৰুৱা ঔষধত ব্যৱহাৰ কৰা হালধিৰ বিভিন্ন স্তৰৰ ক্ৰিয়াত উল্লেখযোগ্য এণ্টিঅক্সিডেন্ট
ক্ষমতা আছে। অধ্যয়নসমূহে ইংগিত দিয়ে যে তৰকাৰীৰ পৰা পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ হালধি ইন
ভিভ’ত সেৱন কৰিব পাৰি যাতে পৰ্যাপ্ত এণ্টিঅক্সিডেন্ট সুৰক্ষা
নিশ্চিত কৰিব পৰা যায়। এইবোৰ হৈছে মাত্ৰ দুটামান উদাহৰণহে। ইয়াৰ উপকাৰী গুণৰ কথা
কৈ শেষ কৰিব নোৱাৰি।
%20-%20Copy.jpeg)
লাকাডং হালধি
লাকাডং হৈছে
মেঘালয়ৰ ‘অলৌকিক মছলা’ যিবিধ হালধিয়ে
জয়ন্তীয়া পাহাৰত মছলা বিপ্লৱৰ সূচনা কৰিছে। মানচিত্ৰত লাকাডঙৰ সন্ধান পোৱাটো
কঠিন। কাৰণ মেঘালয়ৰ পশ্চিম জয়ন্তীয়া পাহাৰৰ পাদদেশত
অৱস্থিত ক্ষুদ্ৰ, অবৰ্ণনীয় গাঁওখন, যি এক
নিৰৱ বিপ্লৱৰ হৃদয়ভূমি। ইয়াতেই বিশ্বৰ উত্তম জাতৰ হালধি গজে। বজাৰত উপলব্ধ
নিয়মীয়া জাতৰ হালধিত ২-ৰ পৰা ৩ শতাংশ পোৱাৰ বিপৰীতে লাকাডঙৰ হালধিত উচ্চ
কাৰকুমিনৰ পৰিমাণ ৭%-তকৈ অধিক হোৱা বাবে ইয়াক পৃথিৱীৰ সৰ্বোত্তম হালধি বোলা হয়।
হালধিৰ মূল সক্ৰিয় উপাদান কাৰকুমিন হৈছে এণ্টিঅক্সিডেণ্ট্ আৰু এণ্টি-ইনফ্লিমেটৰী
গুণৰ বাবে জনাজাত এক অলৌকিক যৌগ আৰু ই মছলাবিধক উজ্জ্বল হালধীয়া ৰং প্ৰদান কৰে।
কাৰকুমিন যিমানেই বেছি সিমানেই হালধি বেছি মূল্যৱান। লাকাডং হালধি এতিয়া বিশ্বতে
চৰ্চিত আৰু সমাদৃত। কাৰণ এই জাতটো অঞ্চলটোৰ স্থানীয় সম্পদ। ইয়াৰ জনপ্ৰিয়তাই মেঘালয়ৰ
কৃষি-ষ্টাৰ্ট-আপসমূহক খুচুৰা বিক্ৰীৰ সুবিধা দিছে আৰু ঘৰুৱা শিল্পকৰ্মৰ ব্ৰেণ্ড আৰু
চেফসকলক ইয়াৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰাৰ সুযোগ দিছে।
.jpeg)
ট্ৰিনিটি ছাইঅ’
মেঘালয়ৰ হালধি ৰাণী
প্ৰতিদিনে
যেতিয়া স্কুলৰ শেষ ঘণ্টা বাজি উঠে, ট্ৰিনিটি ছাইঅ’ৱে জানে যে
এতিয়া বস্তুবোৰ গোটাই নিজৰ কৃষক লোকসকলৰ লগত থকাৰ সময় আহি পৰিছে। পেছাত তেওঁ এখন
প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ৰ এগৰাকী শিক্ষয়িত্ৰী। বয়স ৫৩ বছৰ। এইগৰাকী মহিলাই হৈছে মেঘালয়ৰ হালধি
বিপ্লৱৰ আঁৰৰ প্ৰকৃত শক্তি। লাকাডং জাতৰ হালধিৰে বিশ্ব জয় কৰিব বিচৰা এগৰাকী
ক্ৰুছেডাৰ তেওঁ। তেওঁ বাস কৰে লাকাডঙৰ কাষৰীয়া গাঁও মুলিয়েত। তেওঁ নিজে এটা কৃষক
পৰিয়ালৰ সদস্য। তেওঁ ৰোমন্থন কৰে অতীত— “মোৰ মনত আছে মোৰ
ককা-আইতা খেতিয়ক আছিল। আনকি মোৰ মায়েও বেছিভাগ সময় হালধিৰ পথাৰতে কটাইছিল”।
যেতিয়া বিদ্যালয় বন্ধ থাকে বা ছুটী হয়, তেতিয়া ছাইঅ’ক ফাৰ্মত বা কোনো প্ৰচেছিং ইউনিটত হালধি শুকুৱাই থকা অৱস্থাত, টুকুৰা টুকুৰ কৰি বা পিহিবলৈ লোৱা অৱস্থাত প্ৰত্যক্ষ কৰা হয়। এই সকলোবোৰ
আৰম্ভ হৈছিল ২০০৩ চনত। যেতিয়া ভাৰতীয় মছলা ব’ৰ্ডে হালধি
খেতিৰ বাবে কৃষকসকলক ৰাজসাহায্য দিয়াৰ কথা ঘোষণা কৰিছিল। ছাইঅ’ৱে তেওঁৰ
সম্প্ৰদায়ক, বিশেষকৈ মহিলা কৃষকসকলক একত্ৰিত কৰি হালধি খেতি
কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিছিল। তেওঁ কয়— “মই তেওঁলোকক প্ৰ-পত্ৰ
পূৰণ কৰাত সহায় কৰিছিলোঁ আৰু প্ৰক্ৰিয়াটো আৰম্ভ কৰিবলৈ অন্যান্য আনুষ্ঠানিকতাত
সহায় কৰিছিলোঁ। মই এই আটাইবোৰৰ পিছতো এগৰাকী শিক্ষয়িত্ৰী”। সময় বাগৰাৰ লগে লগে
তেওঁ আশে-পাশে থকা গাঁৱৰ ৭০০-৮০০ গৰাকী মহিলাৰ সমৰ্থন লাভ কৰিলে। ২০১৪ চনত বিভিন্ন
প্ৰকল্প আৰম্ভ কৰিবলৈ ভাৰতীয় কৃষি গৱেষণা পৰিষদ অঞ্চলটোত উপস্থিত হয়।
পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ পিছত পৰিষদে লাকাডঙত খেতি কৰা হালধিৰ জাতটোক ইয়াৰ উচ্চ
কাৰকুমিনৰ পৰিমাণৰ বাবে বহু উচ্চমানৰ বুলি স্বীকৃতি দিয়ে। ছাইঅ’ৱে কয়— ‘‘আমাক আমাৰ মাটি সম্প্ৰসাৰণ কৰি কৃষি
অব্যাহত ৰাখিবলৈ উৎসাহিত কৰা হৈছিল; কাৰণ ইয়াৰ ফলত বজাৰত
চাহিদাৰ সৃষ্টি হৈছিল। ২০১৮ চনত মেঘালয় চৰকাৰে ‘মিছন লাকাডং’
আৰম্ভ কৰে, যি কাৰ্যসূচীৰ অধীনত বৰ্তমানৰ ২০,০০০ মেট্ৰিকৰ পৰা ২০২৩ চনৰ ভিতৰত প্ৰতি বছৰে ৫০,০০০
মেট্ৰিক টনলৈ হালধি উৎপাদনৰ লক্ষ্যৰ কাম কৰি আহিছে। ২০২০ চনত ছাইঅ’ক লাকাডং
আন্দোলনৰ নেতৃত্বত আগবঢ়োৱা অৱদানৰ বাবে পদ্মশ্ৰী সন্মানেৰে সন্মানিত কৰা হয়।
লাকাডঙৰ পানীয়
ইয়াৰ সতেজ, মাটিৰ সোৱাদৰ প্ৰফাইলে মূলসুঁতিৰ চেফসকলকো লাকাডং হালধিৰ সৈতে
পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিছে। মুম্বাইৰ কৰ্টয়াৰ্ড বাই মেৰিয়েটৰ
উম্মৰাৱতত ইয়াক কেৱল খাদ্যতেই নহয়, পানীয় প্ৰস্তুত কৰিবলৈও
ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উম্মৰাৱৰ চেফ মুখতাৰ কুৰেশ্বীয়ে কয়— “কাৰকুমিনৰ
পৰিমাণ বেছি হোৱা বাবে এই জাতৰ হালধিয়ে খাদ্যক চোকা, উজ্জ্বল
হালধীয়া ৰং প্ৰদান কৰে, যিটো ভাৰতীয় ৰন্ধন প্ৰণালীত বহুত
আকাংক্ষিত।” লাকাডং হালধি আৱাধি বিশেষ নাল্লি নিহাৰীত
ব্যৱহাৰ কৰে, আৰু বিল বুথবিত কফিৰ পাতৰ চিৰাপ আৰু জিনৰ সৈতে
প্ৰস্তুত কৰা সোণালী ৰঙৰ ককটেলত ব্যৱহাৰ কৰে। ইফালে লাকাডং হালধিৰ উত্থানৰ আঁৰৰ
ব্যক্তি ছাইওৰ প্ৰাচীন চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ ওপৰত বিশ্বাস আছে, যিটো
তেওঁ প্ৰায় দুটা দশক ধৰি লালন-পালন কৰি আহিছে। তেওঁ কয়— “মই
কেতিয়াও চিকিৎসালয়লৈ যোৱা নাই। কিয়নো যিকোনো ধৰণৰ ৰোগৰ বাবে মই মোৰ হালধিৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ কৰিব পাৰোঁ”।
ক’লা হালধি
বহু শতাব্দী ধৰি ভাৰতীয়সকলে পৰম্পৰাগত ঔষধি পদ্ধতিত বিশ্বাস কৰি আহিছে। ইয়াত হালধিয়ে এক মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে। হালধি প্ৰতিটো ভাৰতীয় পাকঘৰত এটা স্থায়ী উপাদান। যদিও বহুতে স্বাস্থ্যৰ লাভালাভ আৰু হালধীয়া হালধিৰ অস্তিত্বৰ বিষয়ে জানে, কিছুমানে ইয়াৰ সম্পৰ্কীয় আন এক প্ৰকাৰ ‘ক’লা হালধি’ (Black Turmeric)-ৰ অস্তিত্বৰ বিষয়ে অৱগত নহ’ব পাৰে। Curcuma caesia— যাক সাধাৰণতে ক’লা হালধি বুলি কোৱা হয়, প্ৰকৃততে নীলা-ক’লা ৰাইজ’মৰ সৈতে এক চিৰস্থায়ী ভেষজ। এই উদ্ভিদবিধ উত্তৰ-পূব আৰু মধ্য ভাৰতৰ স্থানীয়। পূব গোদাবৰীৰ পাপী পাহাৰ, পশ্চিম গোদাবৰী আৰু অন্ধ্ৰ প্ৰদেশৰ খাম্মাম জিলাতো ক’লা হালধি কমকৈ পোৱা যায়। হাঁপানী, ব্ৰংকাইটিছ, নিউমোনিয়া আদিৰ দৰে হাঁওফাঁওৰ ৰোগৰ চিকিৎসা কৰাৰ বাবে ক’লা হালধি যথেষ্ট উপকাৰী। ক’লা হালধিত থকা কাৰকিউমিন (Curcumin) হৈছে ইয়াত অলৌকিক কৰ্মী। লিউক’ডাৰ্মাত ভুগি থকাসকলৰ দাগত ক’লা হালধি প্ৰয়োগ কৰা হয়। ক’লা হালধি এক উৎকৃষ্ট বিষ নিৰাময়কো। দাঁতৰ বিষ, অষ্টিঅ’আৰ্থ্ৰাইটিছ, পেটৰ সমস্যা আদিত ক’লা হালধি উপকাৰী। বৈজ্ঞানিকভাৱে প্ৰমাণিত হৈছে যে, ক’লা হালধিৰ কাৰকিউমিনে কৰ্কট ৰোগৰ কোষ বৃদ্ধি প্ৰতিহত কৰাত সহায় কৰিব পাৰে। এইটোও প্ৰমাণিত হৈছে যে এইবোৰে শৰীৰৰ অঙ্গবোৰত কৰ্কট ৰোগৰ আগৰ পৰিৱৰ্তনবোৰ সংশোধন কৰে। অধিক গৱেষণাই এইটোও দেখুৱাইছে যে হালধিৰ প্ৰয়োগৰ সৈতে কেম’থেৰাপী কৰিলে ই কৰ্কট কোষ প্ৰতিহত কৰাত এক শক্তিশালী যৌগ হৈ পৰে। গতিকে পাৰ্শ্বক্ৰিয়া নথকা কৰ্কটৰোধী হিচাপে কʼলা হালধি উৎকৃষ্ট ঔষধি। শৰীৰৰ ওজন হ্ৰাস কৰাত ক’লা হালধি সহায়ক। ই পিত্তৰস উৎপাদন ভাল কৰি হজম উন্নত কৰে আৰু যকৃতৰ ৰোগ প্ৰতিৰোধ কৰে। তদুপৰি এই হালধিয়ে শৰীৰত ইনচুলিন প্ৰতিৰোধ হোৱাৰ বিপদৰ শংকা হ্ৰাস কৰে। ছালৰ খজুৱতি নিৰাময় কৰাত ক’লা হালধি উপকাৰী। হালধিত থকা কাৰকিউমিন মুক্ত ৰেডিকেলবোৰ নিষ্ক্ৰিয় কৰাত অতি কাৰ্যকৰী। সংযতভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিলে ক’লা হালধিয়ে মুক্ত ৰে’ডিকেলবোৰ নিষ্ক্ৰিয় কৰিব পাৰে। এনেদৰে বয়স বৃদ্ধি আৰু কৰ্কট কোষৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস কৰিব পৰা যায়। অষ্টিঅ’আৰ্থ্ৰাইটিছ বা গাঁঠিৰ বিষ আৰু জঠৰতা দূৰ কৰাত ক’লা হালধি সহায়ক। ক’লাইটিছৰ চিকিৎসাৰ বাবেও ক’লা হালধিৰ নিষ্কাষণ ব্যৱহাৰ কৰাটো উপকাৰী। ক’লা হালধি কম পৰিমাণত খালে মনোবল আৰু জীৱনীশক্তি বৃদ্ধি কৰে। অৱশ্যে সেয়া নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণতহে। শেহতীয়াকৈ ক’লা হালধিৰ উৎপাদক আৰু ব্যৱসায়ৰ ক্ষেত্ৰত মহালক্ষ্মী লাইভ প্লাণ্টে উদ্যোগটোত যথেষ্ট চৰ্চা লাভ কৰিছে। ডিব্ৰুগড়স্থিত কোম্পানীটোৱে এই সামগ্ৰীৰ খেতি কৰা কৃষকৰ সৈতে অংশীদাৰিত্ব কৰিছে, যোগান আৰু চাহিদাৰ মাজত সংযোগ স্থাপনৰ প্ৰয়াস অব্যাহত ৰাখিছে। তেওঁলোকে এতিয়া প্ৰতি বছৰে ৬০ টন ক’লা হালধি যোগান ধৰিব পাৰিব। কোম্পানীটোৰ প্ৰতিষ্ঠাপক সৈকত কুমাৰ পলে কোৱাৰ দৰে, “আমি কেঁচা ৰূপত ক’লা হালধি বিক্ৰী কৰোঁ, যিবিধ বাগিচা বা ঔষধৰ কামত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। খেতিৰ বাবে আমাক গাঢ় নীলা জাতৰ উত্তম মানৰ প্ৰাইজ’ম লাগে। যদি বীজবোৰ ১৫ গ্ৰামতকৈ কম হয়– গছবোৰ ২.৫ ফুটলৈকে বৃদ্ধি পাব। আমি উন্নত ফলাফলৰ বাবে কমেও ৩০ গ্ৰামকৈ প্ৰাইজ’ম বাছি লওঁ। খেতিৰ প্ৰক্ৰিয়াটো হালধীয়া হালধিৰ দৰেই। যোৱা কেইবছৰমানৰ পৰা ক’লা হালধিৰ চাহিদা অধিক হৈছে।” তেওঁ আৰু কয়— “বিশেষজ্ঞৰ নিৰ্দেশনাত কম পৰিমাণে ইয়াক গুড়ি বা কেঁচা ৰূপত সেৱন কৰিব পাৰি, কিন্তু নিৰ্ভৰযোগ্য উৎসৰ পৰা লাভ কৰিব লাগিব আৰু ১০০ শতাংশ জৈৱিক হ’ব লাগিব।”
হালধিৰ আছে অলেখ
কাহিনী। আছে অলেখ উপকাৰী গুণ। সেই গুণৰাজিৰ বিষয়ে বিজ্ঞানীসকলে ভালদৰে জানিব। এই
লেখাত মাথোঁ হালধিৰ বিষয়ে এক সম্যক ধাৰণাহে দিয়াৰ চেষ্টাহে কৰা হৈছে।
তথ্যসূত্ৰ :
১। Turmeric, the
Golden Spice : From Traditional Medicine to Modern Medicine— Prasad S, Aggarwal
BB.
২। Tumeric . Silk
Routes - The International Writing Program
৩। Lakadong
turmeric is the miracle spice of Meghalaya— Rituparna Roy
৪। From black rice
to black garlic: How agribusinesses influence Assam— Pritisha Borthakur
৫। নামতী-আই— ৺ দিবাকৰ দুৱৰাৰ দ্বাৰা সংগৃহীত, শ্ৰীশিৱনাথ
ভট্টাচাৰ্য্যৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত, তৃতীয় তাঙ্গৰণ, ১৯১১ চন।
৫। ক’লা
হালধিৰ ১০টা ঔষধীয় লাভালাভ— অপৰ্ণা সিংহ
